ذخیره خوارزمشاهی

[ویکی نور] ذخیره خوارزمشاهی، تألیف سید اسماعیل جرجانی، به زبان فارسی و در موضوع طب است. مؤلف، کتاب را به تشویق امیر دانشوری چون قطب الدین محمد خوارزمشاه به رشته تحریر درآورده است.
مؤلف برای به وجود آوردن نظمی در نگارش کتاب ذخیره، آن را در نه کتاب تنظیم کرده و بعدا دو کتاب دیگر بدان افزوده است که جمعاً یازده کتاب می شود.
کتاب اول، دارای 6 گفتار است که به ترتیب مشتملند بر 3 باب، 8 باب (باب هشتم آن دارای 6 فصل)، 6 باب، 5 جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر 12، 13، 6، 4 و 7 باب)، 17 باب و 5 باب.
کتاب دوم، شامل 9 گفتار است که به ترتیب مشتملند بر 12 باب، 12 باب، 23 باب، 5 باب، 29 باب، 11 باب، 5 باب، 6 باب و 3 جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر 23، 21 و 3 باب).
کتاب سوم، حاوی 2 بخش است و هرکدام دارای 7 گفتارند. گفتارهای بخش اول به ترتیب مشتملند بر 14 باب، 7 باب، 2 جزو (که خود مشتملند بر 24 و 13 باب)، 18 باب، 5 باب، 6 باب و 4 باب. گفتارهای بخش دوم به ترتیب مشتملند بر 5 جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر 7، 11، 18، 35 و 10 باب)، 4 باب، 6 باب، 4 باب، 8 باب، 5 باب و 7 باب.

[ویکی فقه] ذخیره خوارزمشاهی (کتاب). «ذخیره خوارزمشاهی»، تالیف سید اسماعیل جرجانی، به زبان فارسی و در موضوع طب است. مؤلف، کتاب را به تشویق امیر دانشوری چون قطب الدین محمد خوارزمشاه به رشته تحریر درآورده است.
مؤلف برای به وجود آوردن نظمی در نگارش کتاب ذخیره، آن را در نه کتاب تنظیم کرده و بعدا دو کتاب دیگر بدان افزوده است که جمعا یازده کتاب می شود.۱. کتاب اول، دارای ۶ گفتار است که به ترتیب مشتمل اند بر ۳ باب، ۸ باب (باب هشتم آن دارای ۶ فصل)، ۶ باب، ۵ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۱۲، ۱۳، ۶، ۴ و ۷ باب)، ۱۷ باب و ۵ باب.۲. کتاب دوم، شامل ۹ گفتار است که به ترتیب مشتمل اند بر ۱۲ باب، ۱۲ باب، ۲۳ باب، ۵ باب، ۲۹ باب، ۱۱ باب، ۵ باب، ۶ باب و ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۲۳، ۲۱ و ۳ باب).۳. کتاب سوم، حاوی ۲ بخش است و هرکدام دارای ۷ گفتارند. گفتارهای بخش اول به ترتیب مشتمل اند بر ۱۴ باب، ۷ باب، ۲ جزو (که خود مشتمل اند بر ۲۴ و ۱۳ باب)، ۱۸ باب، ۵ باب، ۶ باب و ۴ باب. گفتارهای بخش دوم به ترتیب مشتمل اند بر ۵ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۷، ۱۱، ۱۸، ۳۵ و ۱۰ باب)، ۴ باب، ۶ باب، ۴ باب، ۸ باب، ۵ باب و ۷ باب.۴. کتاب چهارم، متضمن ۴ گفتار است که به ترتیب مشتمل اند بر ۳ باب، ۵ باب، ۱۰ باب و ۷ باب.۵. کتاب پنجم، ۶ گفتار را در بر گرفته است که به ترتیب مشتمل اند بر ۴ باب، ۲۷ باب، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۵، ۱۰ و ۱۲ باب)، ۴ باب، ۱۳ باب و ۵ باب.۶. کتاب ششم، مشتمل بر ۲۱ گفتار است که به ترتیب مشتمل اند بر ۵ جزو (که خود به ترتیب دارای ۷، ۷، ۴، ۸ و ۲۱ باب می باشند)، ۷ جزو (که خود به ترتیب مشتمل ند بر ۷، ۲۹، ۳، ۱۳، ۱۰، ۵ و ۱۱ باب)، ۹ باب، ۱۰ باب، ۳ جزو (که هریک مشتمل اند بر ۱۰ باب)، ۲ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۵ و ۴ باب)، ۱۵ باب، ۶ باب، ۱۰ باب، ۶ جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر ۳، ۷، ۵، ۶ ۶ و ۶ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتملند بر ۱۱، ۶ و ۶ باب)، ۴ باب، ۲ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۹ و ۶ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۵ باب، ۴ باب که باب اول آن ۴ فصل و باب دوم ۵ فصل دارد، ۴ باب که باب نخست آن ۳ فصل دارد)، ۷ باب، ۳ باب، ۱۰ باب، ۴ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۱۵، ۸، ۷ و ۵ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۱۰، ۴ و ۲۵ باب)، ۳ جزو (که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۳، ۱۵ و ۱۰ باب)، ۱۰ باب.۷. کتاب هفتم، جامع ۷ گفتار است که خود به ترتیب مشتمل اند بر ۳ جزو (به ترتیب دارای ۹، ۴ و ۵ باب)، ۸ باب، ۱۲ باب، بدون باب و جزو، ۹ باب، ۱۲ باب و ۲ جزو (به ترتیب دارای ۱۲ و ۱۰ باب).۸. کتاب هشتم، ۳ گفتار را در خود جای داده است که به ترتیب مشتمل اند بر ۱۶، ۱۱ و ۱۰ باب.۹. کتاب نهم، مشتمل بر ۵ گفتار است که به ترتیب دارای ۱۰، ۷، ۴، ۱۲ و ۱۱ باب می باشند. در آخر گفتار پنجم، ۳ فصل نیز وجود دارد.۱۰. کتاب دهم، دارای ۱ گفتار است.۱۱. کتاب یازدهم، حاوی ۲ گفتار است که به ترتیب مشتمل بر ۳۸ و ۲۲ باب می باشند.
گزارش محتوا
کتاب نخستین، درباره حد علم طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایه ها و خلط ها و مزاج ها و احوال عادت ها و تشریح اندام ها و یاد کردن قوت های اندام ها است.کتاب دوم، درباره حال های تن مردم از تندرستی و بیماری و اعراض بیماری ها و اسباب آن و شناختن احوال نبض و احوال هرچه از مسام و مجاری تن بیرون آید چون عرق، نفث، بول و غایط است و این همه از جمله اعراض تن باشد.کتاب سوم، درباره تدبیر نگاه داشتن تندرستی، تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آنها، تدبیر طعام و شراب، تدبیر خواب و بیداری، تدبیر حرکت و سکون و شناختن احوال کسوت ها، عطرها و اسفرم ها و به کار داشتن روغن ها و تدبیر قی کردن و داروی مسهل خوردن، تدبیر خون گرفتن، حجامت و زالو انداختن و حقنه، شیاف، تدبیر امراض نفسانی، چون شادی و اندوه و اندیشه های گوناگون و غیره و همچنین تدبیر حال هایی که اندر تن مردم پدید آید و تدبیر پروردن اطفال و تدبیر پیران و مسافران است.کتاب چهارم، درباره شناخت بیماری ها و پیشرفت و بحران و پیش بینی آینده بیماری است.کتاب پنجم، درباره تب ها و علت و نشانه ها و انواع و اقسام آن و روش درمان آنهاست.کتاب ششم، درباره انواع درمان ها و بیماری های هر عضوی از اعضای بدن از فرق سر تا ناخن پای است.کتاب هفتم، درباره آماس ها و ریش ها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج تباه شدن اندام و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم هاست.کتاب هشتم، درباره تدابیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر بشره مردم است که آن را زینت گویند.کتاب نهم، درباره زهرها و آنچه زیان کار باشد، اعم از خارج بدن و داخل بدن و بیان پادزهرهاست.کتاب دهم، درباره منافع اعضای حیوانات است.کتاب یازدهم، درباره قرابادین است.
ویژگی های کتاب
ذخیره خوارزمشاهی بدون شک، حاوی مطالبی از تالیفات علی بن ربن طبری، رازی، اهوازی، اخوینی، ابن سینا و دیگر پزشکانی است که تا اواسط قرن پنجم هجری تالیف گردیده و جرجانی از آنها استفاده فراوانی برده و تمام تلاش او بر این بوده که به شیوه ای نگارش یابد که درخور فهم فارسی زبانان آن روز، اعم از خاص و عام باشد و نیازهای طبی و بهداشتی همگان را برآورده کند. خوشبختانه با کوشش فراوان و دانش بسیار، توفیق، رفیق راه او بود و اثری از خود به جای گذاشت که ازنقطه نظر ادبی در نثر دری، کم نظیر و ازنظر طبی، در حقیقت، یک دوره کامل دائرةالمعارف طبی است که حاوی همه موضوعات در رشته های پزشکی، از کلیات طب، تشریح، فیزیولوژی، علل بیماری و انواع درمان ها گرفته تا مسائل بهداشتی، از قبیل تعریف تندرستی، بیماری، بهداشت بدن، دستور غذایی و آشامیدنی و اموری که باید شخص در فصول مختلف سال انجام دهد یا اعمال طبی، از قبیل خون گرفتن و امثال آن، بهداشت کودکان و پیران و مسافران، پروراندن کودک، علامات بیماری ها و درمان آنها، اعمال جراحی و بهداشت، پوست و به کار بردن وسایل زینت، شناساندن زهرها و سم ها و درمان گزیدگی های حیوانی و مسمومیت ها بر اثر مواد و گیاهان و داروشناسی و داروسازی می باشد.
وضعیت کتاب
...

ذخیرۀ خوارزمشاهی
کتابی به فارسی در علم طب، نوشته اسماعیل جرجانی، پزشک دربار خوارزمشاهیان. جرجانی این کتاب را در ۵۰۴ق به نام محمد خوارزمشاه در خوارزم تألیف کرد. ذخیرۀ خوارزمشاهی مفصل ترین و مهم ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی است و تمام مباحث پزشکی را دربر دارد. این کتاب در ۹ جلد تألیف شده و بالغ بر ۴۵۰هزار کلمه است و از نظر شیوایی بیان و اصطلاحات فارسی پزشکی کم نظیر است. متن کامل آن به صورت چاپ عکسی از روی نسخه ای قدیمی منتشر شده است و برخی از مجلدات آن نیز توسط مصححان مختلف تصحیح و به چاپ رسیده است. جرجانی اغراض الطب را از ذخیرۀ خوارزمشاهی استخراج کرده است.