ذ

• الگو:حروف الفبا
ذ نویسه یازدهم در دبیرهٔ فارسی و حرف نهم در دبیرهٔ عربی است. نام این نویسه «ذال» است.
صدای آن در واگفت فارسی امروز همانند «ز» است؛ ولی در عربی گونه ای از «ز» واگفت می شود. در گویش نخستین فارسی دری واگفتش /ð/
مانند ذال عربی یا th در They انگلیسی بود. دگویشوامروزین فارسی دری ز نویسهٔ ذال کمابیش کم رنگ تر شده و ذال کمابیش در همهٔ واژگان فارسی ( یعنی غیرعربی ) با دال جایگزین شده است.
شیوهٔ همه گیر برای جدا کردن «دال» و «ذال» در گویش نخستین فارسی این بوده است که زمانی پیش از آن نویسهٔ ساکن بود آن را دال نوشته و می خواندند و هنگامی که پیش از آن نویسهٔ صامت بوده است آن را ذال نوشته و می خواندند. برای نمونه کتاب کشف المحجوب سجستانی که هانری کربن آن را با نگهداری همه گیر ذال فارسی چاپ کرده با این سخن آغاز می شود: «چیزی در آفریذگار دور کنذ تا بذان نشان آفریذه بوذ بدرست و بذان آفریذه را جذائی افتذ از یک دیگر…»[ ۱] ( در این نوشته «درست» یک واژهٔ خودسر است و کسره به در «بِدرست» مایهٔ دگرگونی دال به ذال نمی شود ولی دربارهٔ «بِذان» کسرهٔ ب دست آویز می شود با ذال واگفت شود ) .
تنها کاربردهای به جامانده ذال در زبان فارسی را در واژه هایی چون «گذشتن»، «پذیرفتن»، و «گذاردن» می توان دید. [ ۲]

ذات الحلق
یازدهمین حرف از الفبای فارسی و حرف نهم از الفبای عرب (ابتثی) و حرف ۲۵ از حروف ابجد و در حساب جمل نمایندۀ عدد ۷۰۰. حرف «ذ» از نظر آوایی، همانندِ «ز، ظ، ض» نمایندۀ صامت لثوی ـ دندانی ـ سایشی واک دار است، در تقویم رمز ماه ذی الحجه است. فارسی زبانان این حرف را «ذال= zâl» می نامند. غالب «دال» های فارسی در گذشته به صورت «ذال» نوشته و تلفظ می شده است. مثل باد، نبید، بود که در گذشته باذ، نبیذ، بوذ بیان می شده است. به همین سبب، شاعران فارسی زبان در گذشته این گونه «دال» و «ذال» را با هم قافیه می کرده اند. مثلاً، سنایی در قصیده ای با مطلعِ «در این مقام، طرب بی تعجب نخواهی دید»، کلماتِ لذیذ و تعویذ را با خوید، پرید، گزید، ندید و غیره قافیه کرده است. هنوز هم بعضی کلمات با هر دو صورت در فارسی معاصر کاربرد دارد مثل گذار و گدار، و یا تلفظ «ذال» در بعضی کلمات محلی به جای «دال» به کار می رود، مثل گنبذ، به جای گنبد در گویش مردم قم.