دییسم

دئیسم (deism)
از ریشۀ لاتینی deus به معنی خدا. اعتقاد به یک وجود متعالی. معمولاً به نهضتی در قرون ۱۷ و ۱۸ اطلاق می شود که برخلاف مسیحیت سنتی، به دین طبیعی عقلی عقیده داشت. دئیست ها معتقد بودند که بدون یاری گرفتن از دین می توان با دلایل عقلی خداوند را شناخت. از این رو آنان به رغم اعتقاد به خدا تمایلی به مسیحیت نشان نمی دادند. به اعتقاد آنان، خدا واضع قانون طبیعت است، اما خود دخالت مستقیم در امور دنیا نمی کند و تنها تکلیف دینی انسان این است که تقوا را مراعات کند. پایه گذار دئیسم در انگلستان لرد هربرت چربری (۱۵۸۳ـ۱۶۴۸) و نمایندگان برجستۀ آن جان تولَند (۱۶۷۰ـ۱۷۲۲)، آنتونی کالینز (۱۶۷۶ـ ۱۷۲۹)، متیو تیندال (۱۶۵۷ـ۱۷۳۳)، تامس وولستون (۱۶۷۰ـ۱۷۳۳) و تامس چاب (۱۶۷۹ـ۱۷۴۷) بودند. در فرانسه سرشناس ترین مبلّغ آن ولتر بود. در امریکا بسیاری از بنیاد گذاران این کشور ازجمله بنجامین فرانکلین و تامس جفرسون اندیشۀ دئیستی داشتند. بعدها دئیسم مترادف شد با اعتقاد به خدایی متشخص که جدای از دنیاست و چندان علاقه ای به دل مشغولی های آن ندارد. دئیست ها طبیعت و عقل را راهنمای کافی برای عقاید و اعمال انسان می دانستند و این باور وجه مشترک آن ها با خردگرایان جدیدتر آلمانی بود.