دیوان کبیر

(یا: کلیات شمس) دیوان غزلیات مولوی. این دیوان را نظر به کثرت غزل ها (بیش از ۳۲۰۰ غزل همراه با ترجیعات و رباعیات) پیروان مولانا از دیرباز «دیوان کبیر» نام داده اند. چون مولانا اغلب این غزل ها را به شوق دیدار و بیشتر درد هجران مرادش شمس تبریزی سروده است، به «غزلیات شمس» هم معروف است. در پایان بسیاری از غزل ها کلمۀ خاموش/خمش را به نحوی، غالباً با ایهام، به کار برده است که بعضی از محققان گمان کرده اند که تخلّص اوست، ولی این مسئله محرز نیست: بلکه می توان گفت نام شمس در پایان تعداد بیشتری از غزل ها آمده است. مهم ترین مشخصۀ صوری غزل ها این است که تعداد ابیات آن ها تقریباً دوبرابر از میانگین تعداد ابیات غزل های شاعران دیگر بیشتر است، و گاه حتی غزل های ۸۰ و ۹۰بیتی دارد. از نظر محتوا مهم ترین مشخصۀ غزلیات، پرشور و حالی آن هاست و داشتن وزن های طربناک و مناسب برای سماع. هم از این روست که اغلب نسخه های خطی دیوان کبیر برحسب بحور و زحافات عروضی مرتب و مدون شده است تا کار غزل یابی برای قوّالان و اهل سماع آسان تر باشد. نسخه های خطی و کهن دیوان نسبتاً فراوان است. قدیمی ترین چاپ آن در شهر لکنهو هند انجام گرفته، و شادروان فروزانفر مولوی پژوه پرکار که تصحیح او از دیوان کبیر، در نیم قرن پیش نقطۀ عطف مهمی در تاریخ طبع این اثر به شمار می آید، آن را غیردقیق و آکنده از اضافات و منسوبات می داند. تصحیح و طبع معروف فروزانفر بیش از یک دهه به طول انجامیده و محققانی چون دکتر حسین کریمان و دکتر امیرحسین یزدگردی دستیار او بوده اند. این تصحیح برمبنای مقابله با ۹ نسخۀ خطی و کهن، که همه در مقدمۀ جلد اول معرفی شده اند (ازجمله نسخۀ محفوظ در مجموعۀ چستربیتی، و نسخۀ محفوظ در موزۀ قونیه) انجام گرفته و مصحح شیوه و اصول کار خود را که تصحیح مزجی و التقاطی است، به روشنی در مقدمۀ جلد اول آورده است. این تصحیح و طبع دارای ۳۲۲۹ غزل، مشتمل بر ۳۶۳۴۹ بیت است و علاوه بر غزل دارای تعداد ۴۴ ترجیع بند و ۱۹۸۳ رباعی است. بعضی از غزل ها ملمع (فارسی ـ عربی) و بعضی تماماً عربی، و به ندرت ترکی، و یک نمونه دارای قوافی یونانی است. مفردات ترکی و یونانی کمتر از ۵۰ مورد در کل غزلیات وجود دارد. این تصحیح در ۱۰ جلد (جلد ۷ مشتمل بر فرهنگ نوادر لغات، و جلدهای ۹ و ۱۰ مشتمل بر فهرست های غزل یاب) در سال های ۱۳۳۵ـ۱۳۴۶ از سوی دانشگاه تهران چاپ و سپس از ۱۳۵۵ از سوی انتشارات امیرکبیر بارها تجدیدچاپ شده است. از دیوان کبیر دو چاپ عکسی (نسخه بر برگردان/فاکسیمیله) در ترکیه (قونیه) در دو نوبت اولی بدون تاریخ، و دومی در ۲۰۰۷ ـ هم زمان با جشن هشتصدمین سالگرد میلاد مولانا ـ در ۲ جلد انجام گرفته که طبعی نفیس و خواناست (برمبنای نسخۀ قونیه که تاریخ کتابت آن تقریباً صد سال پس از فوت مولاناست). همین نسخه در ۱۳۸۶ به اهتمام دکتر توفیق ه. سبحانی، به صورت ۲ جلد در ۱ جلد در قطعی کوچک تر از قطع رحلی بزرگ ترکیه، از سوی مؤسسه حکمت و فلسفه منتشر شده، و ۱ جلد ضمیمه شامل مقدمۀ کوششگر و دوگونه فهرست، به طبع رسیده است. دکتر توفیق سبحانی این نسخه را به صورت تصحیح یک نسخه ای، با چاپ حروفی تدوین کرده و با حواشی و توضیحات کوتاه در پای صفحات، و افزودن فهرست بیست باب (کشف الابیات) در ۲ جلد از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر کرده است (۱۳۸۶). گزیده هایی از غزلیات شمس هم به همت دکتر شفیعی کدکنی (۱۳۵۴ و با تفصیل بیشتر در ۲ جلد، ۱۳۸۷) و بهاءالدین خرمشاهی (۱۳۸۶) و دکتر سیروس شمیسا منتشر شده است.