دیوان لغات التُرک نخستین فرهنگنامهٔ زبان ترکی دربرگیرندهٔ نخستین نقشهٔ زیستگاه تیره های ترک در جهان آن روزهاست و به شیوهٔ ترکی - عربی است که محمود کاشغری در سال ۴۶۶ هجری قمری برابر با ۱۰۷۲ میلادی آن را نوشته است. این کتاب در اصل برای یاد دادن ترکی به خلیفه های عباسی بغداد نوشته شده که زیر فرمان ترکان سلجوقی بودند اما همچنین به تاریخ، فرهنگ عامیانه، اسطوره شناسی، جغرافیا، مردم شناسی و ادبیات اقوام ترک پیش و پس از اسلام، قواعد دستوری زبان های ترکی و گویش شناسی آن ها می پردازد. این فرهنگنامه در هشت کتاب و هر کتاب در دو بخش و هر بخش بر اساس هنجارهای واژه سازی زبان عربی سامان یافته و حاوی ۷٬۵۰۰ تکواژ، ۲۹۰ گفتاورد و ۲۲۰ چکامه است.
... [مشاهده متن کامل]
دیوان لغات الترک نخستین واژه نامه در سمت و سوی تدوین کلیاتی از ترکی پژوهی و با صیغهٔ دانشنامه ای است که کاشغری با طرح ریزی عجیب و سخت باوری در آن مخزن واژگان ترکی را طبق قواعد صرف زبان عربی در سیستمی بهنجار و با سامان و با شرح ظرایف و دقایق فرهنگ ترکی و نمونه های ادبیات شفاهی و حماسه ها و اساطیر کهن مردمی، سازه بندی کرده است. کاشغری این اثر را در ۸۲ سالگی تألیف کرده و در ۹۷ سالگی در اواخر قرن پنجم وفات کرده است.
در کتاب لغات الترک، به دلیل همسایگی نزدیک غزها با خوارزم و دیگر نواحی زیست بوم خاوری در آسیای مرکزی، زبان شان از زبان های آسیای شمال غربی وام واژه گرفته است.
دیوان لغات الترک در هشت کتاب به شرح زیر، ساختار اصلی و عمده یافته است:
۱. کتاب همزه
۲. کتاب سالم
۳. کتاب مضاعف
۴. کتاب مثال
۵. کتاب ذوالثلاثه
۶. کتاب ذوالاربعه
۷. کتاب ذوالغنه
۸. کتاب ذوالساکنین
سپس هر کتاب به دو بخش «اسما» و «افعال» تقسیم شده است. در هر دو بخش با توجه به صور و اَشکال املای لغات ترکی در آن عصر، نخست لغات دو واجی، سپس سه واجی، چهار واجی، پنج واجی و سرانجام واژه های شش واجی به ترتیب الفبایی آمده است. این سازه نگاری، در هرجا لغات سالم را از غیرسالم جدا کرده و الفاظ مهموز، اجوف، لفیف، مثال، مضاعف و ناقص را نیز جداگانه تنظیم کرده است.
در این کتاب چندی از داستان های اساطیری ترکان آمده است که قسمتی از این داستانها چنین اند :
• به هنگامی که ذوالقرنین سمرقند را پشت سر گذاشته و به سرزمین ترکان گام می گذارد، با فرمانده جوان ترکان موسوم به شو رو در رو می شود. وی کسی بود که قلعهٔ شو در نزدیکی بلاساغون را نیز بنا کرده بود. هر روز در ایوان کاخ وی در شهر سیصد و شصت بار برای بیگان طبل و دهل می نواختند و …
• هنگامی که اسکندر به سرزمین اویغوران نزدیک شد، با چهار هزار سرباز خاقان رو در رو گشت که به هر دو سوی پشت و روی خود تیراندازی می کردند و …
• خاقان ترک سربازان جوانی را برای مقابله با اسکندر اعزام می دارد. وزیرش از او می خواهد که افراد تجربه دیده را اعزام کند و …
• خاقان شو برای مقابله با سربازان ذوالقرنین قشونی را می فرستد و در آلتون قان به هم می رسند اما با هم صلح کرده و …
... [مشاهده متن کامل]
دیوان لغات الترک نخستین واژه نامه در سمت و سوی تدوین کلیاتی از ترکی پژوهی و با صیغهٔ دانشنامه ای است که کاشغری با طرح ریزی عجیب و سخت باوری در آن مخزن واژگان ترکی را طبق قواعد صرف زبان عربی در سیستمی بهنجار و با سامان و با شرح ظرایف و دقایق فرهنگ ترکی و نمونه های ادبیات شفاهی و حماسه ها و اساطیر کهن مردمی، سازه بندی کرده است. کاشغری این اثر را در ۸۲ سالگی تألیف کرده و در ۹۷ سالگی در اواخر قرن پنجم وفات کرده است.
در کتاب لغات الترک، به دلیل همسایگی نزدیک غزها با خوارزم و دیگر نواحی زیست بوم خاوری در آسیای مرکزی، زبان شان از زبان های آسیای شمال غربی وام واژه گرفته است.
دیوان لغات الترک در هشت کتاب به شرح زیر، ساختار اصلی و عمده یافته است:
۱. کتاب همزه
۲. کتاب سالم
۳. کتاب مضاعف
۴. کتاب مثال
۵. کتاب ذوالثلاثه
۶. کتاب ذوالاربعه
۷. کتاب ذوالغنه
۸. کتاب ذوالساکنین
سپس هر کتاب به دو بخش «اسما» و «افعال» تقسیم شده است. در هر دو بخش با توجه به صور و اَشکال املای لغات ترکی در آن عصر، نخست لغات دو واجی، سپس سه واجی، چهار واجی، پنج واجی و سرانجام واژه های شش واجی به ترتیب الفبایی آمده است. این سازه نگاری، در هرجا لغات سالم را از غیرسالم جدا کرده و الفاظ مهموز، اجوف، لفیف، مثال، مضاعف و ناقص را نیز جداگانه تنظیم کرده است.
در این کتاب چندی از داستان های اساطیری ترکان آمده است که قسمتی از این داستانها چنین اند :
• به هنگامی که ذوالقرنین سمرقند را پشت سر گذاشته و به سرزمین ترکان گام می گذارد، با فرمانده جوان ترکان موسوم به شو رو در رو می شود. وی کسی بود که قلعهٔ شو در نزدیکی بلاساغون را نیز بنا کرده بود. هر روز در ایوان کاخ وی در شهر سیصد و شصت بار برای بیگان طبل و دهل می نواختند و …
• هنگامی که اسکندر به سرزمین اویغوران نزدیک شد، با چهار هزار سرباز خاقان رو در رو گشت که به هر دو سوی پشت و روی خود تیراندازی می کردند و …
• خاقان ترک سربازان جوانی را برای مقابله با اسکندر اعزام می دارد. وزیرش از او می خواهد که افراد تجربه دیده را اعزام کند و …
• خاقان شو برای مقابله با سربازان ذوالقرنین قشونی را می فرستد و در آلتون قان به هم می رسند اما با هم صلح کرده و …
