دین شناسی

زادگاه این رشته، همانند سایر رشته های نوین علوم انسانی اروپاست. مکس مولر ( [۱] Max Muller ) آلمانی کسی بود که اولین کرسی استادی با عنوان ادیان تطبیقی در دانشگاه آکسفورد به افتخار وی افتتاح شد. عنوان اخیر در واقع معادل انگلیسی ای بود که در قبال اصطلاح آلمانی religionswissenschaft که معنای لغوی آن علم ادیان ( The Science of Religions ) است برابر نهاده شده بود. از مکس مولر کتابی با همین عنوان به زبان انگلیسی به جای مانده است که به عنوان نخستین متن کلاسیک این رشته از آن یاد می شود.
دین شناسی و الاهیات [ویرایش]
یکی از مهمترین نکاتی که درباره این رشته باید مد نظر داشت تفاوت جوهری آن با رشته ای همچون الاهیات مسیحی ( Theology ) یا کلام اسلامی است. رویکرد رشته های اخیر به مطالعه پدیده های دینی، رویکردی مومنانه ( confessional ) یا درون دینی است. به این معنا که تفاسیر، تبیینها، نظریات و روشها همگی در خدمت هدفی واحد قرار می گیرند. این هدف عبارت است از حمایت از حقانیت دسته ای از گزاره های دینی که با قرائت متکلم یا الاهی دان فرضی، یا مکتب کلامی یا الاهیاتی خاص، سازگار هستند. در مقابل، دسته دیگری از گزاره ها که با قرائت فوق الذکر ناسازگار تلقی می شوند، با بکار گیری روشهای مختلف، رد می شوند. در مقابل، چنین گفته می شود که دین شناسی در تحلیل پدیده های دینی نسبت به حقانیت یا بطلان آنها بیطرف بوده و اصولاً با رویکردی غیرمومنانه ( non - confessional ) یا برون دینی به آنها می نگرد. لازم به ذکر است که رویکرد غیرمومنانه یا برون دینی منطقاً متفاوت با رویکرد ضد دینی است که هدف آن اثبات بطلان باورهای دینی است. به عبارت دیگر، در این رشته تلاش بر آن است که فارغ از تعصبات دینی و ایمانی و اساساً با رویکردی همدلانه به تحلیل پدیده های دینی در فرهنگهای مختلف دست زد. ابطال یا اثبات باورهای دینی و مبانی آنها خارج از حوزه بررسی این دانش قرار می گیرد هرچند ممکن است نتایج تحقیق درباره باور یا باورهایی خاص به طور غیرمستقیم منجر به ابطال برداشت مومنانه از آنها باشد.
محقق علم ادیان تلاش می کند که باورها، تعصبات و تمایلات دینی خود را به اصطلاح در پرانتز قرار دهد ( اپوخه ) [۲]و تا حد امکان مانع از تاثیرگذاری آنها بر روند تحقیقش شود. به تعبیر ساده تر، هدف آن است که تحقیق تا حد امکان عینی ( objective ) باشد. در این زمینه باید توجه داشت که محققان این رشته، همانند سایر رشته های علوم انسانی، بر این واقعیت اعتراف دارند که هیچ کس نمی تواند به کل از بندِ منظرِ جهان شناختی خاص خود رها گردد و این پیش زمینه ها همواره، هرچند به طور غیرمستقیم، در تحقیق تاثیر گذار خواهند بود. به عبارت دیگر، عینیت خالص هرگز دست یافتنی نیست. در عین حال، تفاوت اساسی میان رویکرد درون دینی و برون دینی قابل انکار نیست. اولی، طبق تعریف، مجموعه ای از گزاره های خاص دینی را از آغاز تا پایان ملازم و راهنمایِ جریانِ تحقیق قرار می دهد و در صدد اثبات یا ابطال باورهای خاصی است در حالیکه دومی - در عین پذیرش اینکه تمام محققان التزامات دینی ( یا ضد دینی ) خاصی دارند - خواستار دور نگه داشتن آنها از جریان تحقیق تا حد امکان است. این تفاوت در هیچ جا بیشتر از کتابها و مقالاتی که ثمره این دو رویکرد متفاوت هستند قابل مشاهده نیست.
روش شناسی مطالعات ادیان [ویرایش]
دین شناسی از جمله رشته هایی در حوزه علوم انسانی است که از نظر روش شناختی ( متدلوژی ) هویتی ترکیبی ( hybrid ) دارد. به عبارت دیگر، محقق علم ادیان از طیف وسیعی از روشهای متداول در حوزه علوم انسانی، کمی و کیفی، برای شناخت پدیده مورد بحث، یعنی دین در جلوه ها و نسخه های مختلف آن، استفاده می کند. این روشها می تواند شامل روشهای جامعه شناختی، روانشناختی، تاریخی - انتقادی، پدیدارشناختی، تحلیلی، ادبی - انتقادی، و غیره باشد. به همین دلیل، هویت این رشته به عنوان یک واحد منسجم و مجزا از سایر رشته های علوم انسانی نه بر اساس روش تحقیق بلکه بر اساس موضوع و غایت تحقیق شکل می گیرد. دین شناسی از این جهت شباهت تامی به رشته مردم شناسی ( Anthropology ) دارد. از این دو رشته گاه به عنوان دو خواهر یاد می شود. شباهت تا آنجاست که امکانِ تفکیکِ نظریِ تحقیقات مردم شناسانه ای که با موضوع دین انجام می پذیرند از تحقیقات مشابه که توسط محققان دین شناسی صورت می گیرند وجود ندارد. این همپوشانی به خصوص با زیرشاخه ای از رشته مردم شناسی که در ایالات متحده با عنوان انسان شناسی فرهنگی ( Cultural Anthropology ) شناخته می شود بیشتر است. به همین دلیل، دانشجویان رشته دین شناسی در آمریکا به طور استاندارد با برخی از مهم ترین کتابهای مردم شناسی آشنایی دارند و ملزم به مطالعه و بحث و تحقیق درباب آنها می باشند.
این مطلب کاملاً بر خلاف رشته هایی همچون جامعه شناسی و روانشناسی است که یکپارچگی و وحدت آنها، علاوه بر موضوع و غایت، بر مبنای استفاده از روش تحقیقی واحد نیز تحقق می پذیرد. باید اضافه کرد که رویکردهای روش شناسانه در دین شناسی، و البته مردم شناسی فرهنگی، غالباً از نوع کیفی ( Qualitative ) و غیرتجربی هستند بر خلاف جامعه شناسی و روانشناسی که در دنیای آکادمیک غربی به شدت به تحقیقات کمی ( Quantitative ) و تجربی ( empirical ) تمایل دارند. بر همین اساس، طبیعی است که دو رشته اخیر غالباً در دانشگاه ها جزو زیر گروه علوم اجتماعی ( Social Sciences ) تقسیم بندی می شوند به این معنا که ادعا می شود از نظر روشی اساساً با علم تجربی ( science ) مانند فیزیک و شیمی همانندی دارند. این در حالی است که در رشته هایی همچون تاریخ، مردم شناسی، . . .