دیدگاهِ کلامیِ علی بن موسی الرضا، مجموعه دیدگاه های علی بن موسی الرضا است که در عصر آزادی بیان پیش آمده بین سال های ۲۰۰–۲۰۳ ه. ق، بیان شده است. این اعتقادات، از اهم اعتقادات شیعیان دوازده امامی است که توسط علی بن موسی در جلسات مناظرات، پرسش و پاسخ شیعیان، گفتگوها با مأمون، نامه ها و سخنرانی های وی، مطرح شده اند. اهمیت این گفتگوها، در مقایسه و مقابله این اعتقادات کلامی در مقابل اعتقادات کلامی اشاعره و معتزله نمایان خواهد شد. این بیان اعتقادات بیشتر در سه موضوع کلی، توحید، قران و امامت مطرح شده است.
... [مشاهده متن کامل]
دورانِ علی بن موسی الرّضا، به جهت قدرت نماییِ دو گروهِ معتزله و اهل حدیث، عصرِ بحث های کلامی بوده است. با روی کارآمدنِ مأمون، فضای بازی ایجاد شد تا هر گروه، آزادانه دیدگاهِ مذهبیِ خویش را مطرح نماید و سایرِ مذاهب، آن را موردِ نقد و بررسی قرار دهند. علی بن موسی الرّضا نیز در بین این دو گروه، اقدام به بیانِ دیدگاهِ خویش نمود. این امر سبب شد تا اکثرِ روایاتی که از علی بن موسی توسطِ منابع گزارش شده اند، در حوزهٔ علم کلام باشد. از مهم ترین مسائلی که در این کشمکش های کلامی مطرح می شد، مسائل امامت و توحید بود. علاوه بر این گفتگوهای علمی بین دو فرقهٔ کلامیِ اهل سنت، شیعیان به عنوانِ فرقه ای پرطرفدار، به جهت سخت گیری های حکومتِ عباسی از امامان خویش، دور بوده و امکانِ برگزاریِ جلساتِ علمی و پرسش و پاسخ با امامِ خویش را نداشتند. این فاصلهٔ شیعیان با رهبرانِ خویش به همراهِ گرایشِ اهلِ حدیث به روایات و ترجیحِ هر روایتی بر عقل، سبب شد تا شیعیان نیز همچون اهل حدیث، در معنای حقیقیِ برخی تعابیر در صفاتِ خدا درمانده شوند. همین امور سبب شده بود تا انحرافاتِ کلامی در بین شیعیان رواج یابد به گونه ای که ابی نصر بزنطی به علی بن موسی الرّضا از اختلافِ شیعیان در مسائلی چون جَبْر و اختیار و صفاتِ خدا خبر داده است. در این بحبوحهٔ کلامی، علی بن موسی با تدارکِ جلسات مناظره، بیانِ روایات و اعتقادات و گفتگو با سرانِ مخالفان و دگراندیشان، با انحرافاتِ اعتقادی در تشیع و جامعهٔ اسلامی مبارزه کرد.
این دوران همچنین با اوجِ فعالیتِ نهضتِ ترجمه هم زمان بود. انگیزه ها و اهدافی که این انتقالِ عظیمِ فرهنگیِ دانش را تحت نظرِ خلفای نخستینِ عباسی و درباریان شان به وجود آورد، به عنوانِ پاسخی به نیازهای کاربردیِ سلسلهٔ جدید در نظر گرفته می شوند. مباحثاتِ مذهبی که پیروانِ کلیساهای مختلفِ مسیحی، ثَنَوی گرایانِ مانَوی، مَزدَکیان، یَهودیان و پیروانِ مذاهبِ مختلفِ اسلامی را گرد هم آورده بود، مباحثه کنندگانِ مسلمان را در موقعیتی ناراحت کننده قرار داد، زیرا با ابزارهای مختلفِ مباحثاتِ فلسفی و کلامیِ قبل از اسلام آشنا نبودند. این ترجمه ها به استفاده از برهان های استدلالی و گفتگوهای منطقی به عنوانِ ابزارِ اصلی در میانِ مُتِکَلِّمانِ اولیه کمک کرد. این تصمیم بخشی از یک استراتژی برای حفظ و تحکیمِ قدرتِ عباسی در برابرِ احیای مباحثِ قبل از اسلام و ظهورِ گرایش های شدیدِ غیراسلامی میانِ اعضای دیوانیِ عباسی بود. در گزارش های مورّخانِ مسلمان مانند مسعودی، در توصیفِ سیاستِ مهدی و خلفای پس از وی آمده که مخالفِ پیروانِ آموزه های مذهبیِ مَرْقیونیه، ابنِ دِیْصان و مانی بوده اند. مهدی دستور داد که متکلمان کتاب هایی را علیهِ این آموزه ها بنویسند.
... [مشاهده متن کامل]
دورانِ علی بن موسی الرّضا، به جهت قدرت نماییِ دو گروهِ معتزله و اهل حدیث، عصرِ بحث های کلامی بوده است. با روی کارآمدنِ مأمون، فضای بازی ایجاد شد تا هر گروه، آزادانه دیدگاهِ مذهبیِ خویش را مطرح نماید و سایرِ مذاهب، آن را موردِ نقد و بررسی قرار دهند. علی بن موسی الرّضا نیز در بین این دو گروه، اقدام به بیانِ دیدگاهِ خویش نمود. این امر سبب شد تا اکثرِ روایاتی که از علی بن موسی توسطِ منابع گزارش شده اند، در حوزهٔ علم کلام باشد. از مهم ترین مسائلی که در این کشمکش های کلامی مطرح می شد، مسائل امامت و توحید بود. علاوه بر این گفتگوهای علمی بین دو فرقهٔ کلامیِ اهل سنت، شیعیان به عنوانِ فرقه ای پرطرفدار، به جهت سخت گیری های حکومتِ عباسی از امامان خویش، دور بوده و امکانِ برگزاریِ جلساتِ علمی و پرسش و پاسخ با امامِ خویش را نداشتند. این فاصلهٔ شیعیان با رهبرانِ خویش به همراهِ گرایشِ اهلِ حدیث به روایات و ترجیحِ هر روایتی بر عقل، سبب شد تا شیعیان نیز همچون اهل حدیث، در معنای حقیقیِ برخی تعابیر در صفاتِ خدا درمانده شوند. همین امور سبب شده بود تا انحرافاتِ کلامی در بین شیعیان رواج یابد به گونه ای که ابی نصر بزنطی به علی بن موسی الرّضا از اختلافِ شیعیان در مسائلی چون جَبْر و اختیار و صفاتِ خدا خبر داده است. در این بحبوحهٔ کلامی، علی بن موسی با تدارکِ جلسات مناظره، بیانِ روایات و اعتقادات و گفتگو با سرانِ مخالفان و دگراندیشان، با انحرافاتِ اعتقادی در تشیع و جامعهٔ اسلامی مبارزه کرد.
این دوران همچنین با اوجِ فعالیتِ نهضتِ ترجمه هم زمان بود. انگیزه ها و اهدافی که این انتقالِ عظیمِ فرهنگیِ دانش را تحت نظرِ خلفای نخستینِ عباسی و درباریان شان به وجود آورد، به عنوانِ پاسخی به نیازهای کاربردیِ سلسلهٔ جدید در نظر گرفته می شوند. مباحثاتِ مذهبی که پیروانِ کلیساهای مختلفِ مسیحی، ثَنَوی گرایانِ مانَوی، مَزدَکیان، یَهودیان و پیروانِ مذاهبِ مختلفِ اسلامی را گرد هم آورده بود، مباحثه کنندگانِ مسلمان را در موقعیتی ناراحت کننده قرار داد، زیرا با ابزارهای مختلفِ مباحثاتِ فلسفی و کلامیِ قبل از اسلام آشنا نبودند. این ترجمه ها به استفاده از برهان های استدلالی و گفتگوهای منطقی به عنوانِ ابزارِ اصلی در میانِ مُتِکَلِّمانِ اولیه کمک کرد. این تصمیم بخشی از یک استراتژی برای حفظ و تحکیمِ قدرتِ عباسی در برابرِ احیای مباحثِ قبل از اسلام و ظهورِ گرایش های شدیدِ غیراسلامی میانِ اعضای دیوانیِ عباسی بود. در گزارش های مورّخانِ مسلمان مانند مسعودی، در توصیفِ سیاستِ مهدی و خلفای پس از وی آمده که مخالفِ پیروانِ آموزه های مذهبیِ مَرْقیونیه، ابنِ دِیْصان و مانی بوده اند. مهدی دستور داد که متکلمان کتاب هایی را علیهِ این آموزه ها بنویسند.
