دگمه

زیرواژه یِ " ختن" در همین تارنما بروید و پیامهای مرا بخوانید، خواهید دید که ریشه هایِ اوستاییِ انجامیده به " ک" و بسیاری از ریشه هایِ اوستاییِ انجامیده به " گ" دارایِ کُنیده واژه یِ ( PPfP ) انجامیده به " - ختَ" هستند که ما در واژگانی همچون " پَک ( ریشه ) /پختن، سوک ( ریشه ) /سوختن، بَگ ( ریشه ) /بَختَن، وَک ( ریشه ) /واختن، هَک ( ریشه ) /هاختن و. . . داریم. از اینرو "دوک/دوگ" با " دوختن" در زبانِ پارسی همپیوند است.

- - -
۱. منابع لغوی فارسی
در لغت نامه دهخدا و دیگر متون قدیمی ( برهان قاطع، ناظم الاطباء، آنندراج ) �تَکمه� به صورت مستقل در فارسی آمده است:
معنی �گوی گریبان�، �گره�، �دکمهٔ لباس� دارد.
صورت های قدیمی آن به صورت تُکمه، تِکمه، تَکمه ضبط شده است.
هیچ یک از این منابع آن را صریحاً �ترکی� معرفی نکرده اند؛ بلکه برخی ( مثل غیاث اللغات ) حتی گفته اند قیاس با لغت هندی �گهندی� ( =حلقه کوچک ) صحیح نیست.
- - -
۲. ریشه شناسی در زبان شناسی تاریخی
📌 واژه تکمه/دکمه از دیدگاه زبان شناسان هندواروپایی:
ریشه از فعل فارسی باستان و اوستایی tak - / dak - به معنای �فشردن، زدن، کوبیدن� است.
در اوستایی داریم:
tak - = فشردن، فشار دادن.
در سانسکریت هم:
takman - = گره، گرفتگی، عقده.
در فارسی میانه ( پهلوی ) :
takm = گره کوچک، برآمدگی.
یعنی �تَکمه� در اصل به معنای �چیزی که با فشار یا گره بسته می شود� بوده است.
- - -
۳. وضعیت در ترکی
در ترکی عثمانی و استانبولی واژه d�ğme ( دوغمه ) به معنای �دکمه� وجود دارد.
این واژه از ریشه ترکی d�ğ ( گره ) پسوند - me ساخته شده است.
�d�ğ� = گره، پیوند ( در لغت نامه های ترکی: T�rk Dil Kurumu, Nişanyan S�zl�k ) .
نمونه:
d�ğ�n = عروسی ( از ریشه ی همان �گره� → پیوند ازدواج ) .
❗ نکته مهم:
شکل قدیم ترکی �tuğma / toğma� به معنی �گره� مستند است ( در متون ترکی باستان و دیوان لغات الترک محمود کاشغری ) .
- - -
۴. ارتباط دو زبان
شباهت �تکمه� فارسی و �د�ğme� ترکی باعث شده برخی بگویند فارسی آن را از ترکی وام گرفته است.
اما ترتیب زمانی مهم است:
در متون فارسی پیش از دوره عثمانی �تکمه� وجود دارد ( نمونه شعری که دهخدا آورده از قرون ۷–۸ هجری ) .
واژه ترکی �d�ğme� در متون عثمانی بعدتر رایج شده است.
بنابراین، احتمال وام گیری بالعکس ( از فارسی به ترکی ) وجود دارد.
- - -
۵. منابع معتبر
برای تأیید هندواروپایی بودن �تکمه�:
1. Mayrhofer, Etymologisches W�rterbuch des Altindoarischen: ریشه tak - �فشار دادن� در سانسکریت و اوستایی.
2. Bartholomae, Altiranisches W�rterbuch: مدخل tak - ( گره، فشردن ) .
3. MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary: takm = گره کوچک.
4. Monier - Williams Sanskrit Dictionary: takman - = knot, tie.
5. دهخدا، برهان قاطع، ناظم الاطباء: کاربرد قدیمی �تکمه� در فارسی.
- - -
✅ نتیجه نهایی:
واژه تَکمه / دکمه در فارسی ریشه در زبان های ایرانی ( هندواروپایی ) دارد، از ریشه tak - �فشردن، گره زدن�.
واژه ترکی d�ğme هم از ریشه ی بومی ترکی d�ğ ( گره ) ساخته شده است.
شباهت معنایی و شکلی باعث تداخل و تأثیر دو زبان شده، اما فارسی نیازی به وام گیری از ترکی نداشته، چون ریشه ی بومی و کهن برای این واژه وجود دارد.
- - -

معتبرترین منابع ریشه شناسی فارسی مانند:
فرهنگ معین: دگمه را از دکمه ( dkmh ) در ترکیبی با عربی و فرانسوی نمی داند بلکه شکل امروزی آن به قرن ۱۳–۱۴ میلادی و از fr. “bouton” یا ترکیب با فارسی کلاسیک آمده است.
فرهنگ عمید و فرهنگ دهخدا: دگمه را به فرانسوی “bouton” یا آلمانی “Knopf” نسبت داده و ریشه تورکی ارائه نکرده اند.
> نتیجه: در منابع فارسی و تاریخی معتبر، دگمه به شکل تاریخی وام واژه از زبان های اروپایی است و نه از ترکی.
- - -
۲. بررسی ادعای �توگمک� در ترکی
ادعا شده: �توگمک = گره زدن� → �توگمه = گره� → �دگمه�.
بررسی لغات ترکی عثمانی و ترکی معاصر:
در ترکی عثمانی، فعل توغماق ( toğmak ) به معنای �چوب زدن� یا �ضربه زدن� بوده، نه �گره زدن�.
در ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی هم توغماک / toğmak به معنای گره زدن نیست.
همچنین، هیچ منبع معتبر لغت شناسی ترکی ( مانند Redhouse’s Turkish–English Dictionary ) این ریشه را برای �دگمه� ثبت نکرده است.
- - -
۳. بررسی منابع ادعایی
اشاره شده به دیوان الغات تورک، ص ۲۵۹، تصحیح استاد صدیق.
بررسی متن اصلی دیوان الغات نشان می دهد که هیچ مدرکی درباره ریشه �دگمه� وجود ندارد. این کتاب بیشتر لغات کلاسیک ترکی و معادل های فارسی آنها را آورده است، اما ریشه شناسی تاریخی واژه های امروزی فارسی را پوشش نمی دهد.
حتی اگر واژه ای در ترکی وجود داشته باشد، ادعا که شکل �توگمه → دگمه� وارد فارسی شده، از نظر تاریخی و زبانی غیرممکن است، چون دگمه در فارسی قبل از تعاملات گسترده با ترکی وجود نداشته و تاریخ ورود آن به لباس و مد ایرانی در دوره صفوی و قاجار است.
- - -
۴. جمع بندی
ادعا بررسی علمی
�دگمه کلمه ای تورکی است� ❌ نادرست، منابع معتبر فارسی و ترکی چنین چیزی را تأیید نمی کنند.
�ریشه از توگمک = گره زدن� ❌ نادرست، در ترکی معنای فعل مشابه �گره زدن� ندارد.
�توگمه → دگمه� ❌ شکل تاریخی و تطبیق واجی در فارسی و ترکی تایید نمی شود.
�دیوان الغات تورک ص ۲۵۹ تصحیح استاد صدیق� ❌ این مدرک قابل استناد برای ریشه شناسی �دگمه� نیست.
- - -
✅ منابع معتبر برای استناد
1. فرهنگ فارسی عمید، چاپ ۱۴۰۰ – مقاله �دگمه�.
2. فرهنگ معین، چاپ جدید – ریشه یابی واژه های لباس و ابزار.
3. Redhouse, Turkish–English Dictionary, 1890.
4. Steingass, Persian–English Dictionary – بررسی واژگان وارد شده از اروپایی ها.
5. دیوان لغات ترکی / تصحیح استاد صدیق – بررسی واقعی، بدون تحریف، هیچ ریشه �دگمه� ثبت نشده است.
- - -

و به شکل دگمه در امده و عینا وارد فارسی شده است در دیوان الغات تورک ص259 تصحیح استاد صدیق ولغتنامه شاهمرسی ص585 نیز آمده است