دوزَلِه (زَل یعنی نی و دوزَله یعنی دو نِی) از سازهای بادی مضاعف (دوتایی) که دو زبانۀ یک لایه دارد. هر زبانه بر روی لوله ای صوتی قرار می گیرد. انواع گوناگون این ساز امروز در برخی نواحی ایران، چون کردستان، کرمانشاهان، شمال و جنوب خراسان، ایلام، مناطقی از خوزستان، هرمزگان، بوشهر و بعضی مناطق ترکمن صحرا رایج است. با نام هایی چون دوزله، قُمشَه، دوسازه، دونِی، نی جفتی، جفتی، و قلم جفتی نیز مشهور است. در نواحی گوناگون ایران در اندازه ها و شکل های مختلف و با جنس های متنوع ساخته می شود؛ مثلاً در کردستان، کرمانشاهان، ایلام، و خراسان از استخوان یا نی و به ندرت از لوله های فلزی، در بوشهر و هرمزگان از نی ساخته می شوند. جنس زبانه ها بیشتر از نی و گاه از نی و فلز است. سازهای این گروه با شیوۀ نفس برگردان نواخته می شوند و معمولاً در مجالس عروسی و شادمانی کاربرد محدودی دارد. هرکدام از دو لولۀ صوتی این ساز پنج تا هفت سوراخ صوتی در جلو دارد و فاقد سوراخ پشت است. سازهای کوبه ای گوناگونی همراه با دوزله، قُشمِه یا نی نواخته می شود ازجمله دایره، تنبک، و دهل.
دوزله از سازهای بادی کردی است. دوزله سازی محلی و از انواع بادی های یک زبانه است. این ساز از دو لوله مسی ( یا نئی ) که به موازات هم بسته و محکم شده اند، تشکیل شده است. بعضی از دوزله ها از جنس پر دال ( نوعی پرنده شبیه به عقاب ) یا استخوان قلم مرغان دیگر ساخته می شود. هر کدام از لوله ها دارای قمیشی یک زبانه و مستقل از یکدیگر هستند. در طول هر لوله شش سوراخ وجود دارد. سوراخ ها در طول دو لوله در کنار هم قرار می گیرند. انتهای پایینی لوله ها، باز است. دوزله در طول های مختلفی ساخته می شود که کوچکترین آن حدود ۲۲ سانتی متر و قطری حدود ۲ سانتی متر دارد. ... [مشاهده متن کامل]
وسعت ساز حدود یک تا دو اکتاو است که بسته به بزرگی و کوچکی ساز در میدان صدایی متفاوتی قرار می گیرد. به وسیله سه انگشت وسطی هر دو دست که روی سوراخ های ساز قرار می گیرند، انجام می شود. شست ها ساز را از پشت می گیرند. نوازنده زبانه را در داخل دهان قرار داده و در آن می دمد. دوزله سازی رایج در میان عشایر ایران است و در بعضی از مناطق ایران آن را جفته یا جفتی می نامند. این ساز به نام های دونی ( در بلوچستان ) ، دونای، جفتی، دوآهنگ، دوزله ( در هرمزگان، کردستان، کرمانشاه و ایلام ) و قشمه ( در خراسان ) نیز معروف است.
دوزله ( ا. کردی ) . دونای، دونای. صاحب نظران معتقدند که ساز های بادی از اولین آلات موسیقی مورد استفاده بشر بودند و انسان اولیه با دمیدن دراشیایی از قبیل شاخ حیوانات ، لوله های نباتی ، صدف های دریایی و… صدا هایی راتولید میکردند. ... [مشاهده متن کامل]
دوزله درواقع همان دونای است وچنانچه از نامش پیداست نای مضاعف میباشد. اختراع این ساز را به ایرانیان نسبت میدهند، فارابی از این ساز با نام های دیانی و دوآهنگ یاد میکند، درکتاب فرهنگ ساز ها آمده است که دیانی به مرور زمان به دویانی و دونی و نی جفتی تغییر نام داده است. درگذشته این ساز با نام چنجیق یا موسیکار خطایی شناخته می شد. دونی را درمناطق کردنشین با نام دوزله میشناسند چرا که مردمان این مناطق دوزبانه این ساز را از ساقه گیاهی به نام زله که شبیه نی بود و درکنار رودخانه ها می روید میسازند. سابقه تاریخی این ساز به دوران تمدن مصر و ایران باستان میرسد ، در آثار به جا مانده از ایران باستان نقشی از یک نوازنده آشوری به یادگار مانده که سرگرم نواختن دونایی شبیه دونای مصری ویونانی میباشد، ونیز درکنار قبر یکی از فراعنه مصر باستان دوزن نوازنده مربوط هجده قرن قبل از میلاد مسیح که یکی از آنها درحال نوازندگی دونی میباشد دیده میشود. درجامهای نقره ای به جا مانده از دوران ساسانیان نقش سازی به نام ارغنون که به شیوه نی ابنان نواخته میشود دیده میشود. در دوران پس از اسلام این ساز مقبولیتی فراوان یافت و آن را باقطعات طلا و نقره و منگوله های گلابتون تزیین میکردند، گویند ابن خردادبه اولین کسی بوده که از این ساز نام به میان آورده و مسعودی از وی نقل میکند که ایرانیان نی را با عود ، ودونی را با تنبور مینواخته اند . فارابی درکتابی به نام موسیقی کبیر از حیث چسبیده یا جدا بودن نی ها، انواع مختلفی از این ساز را با نام های مزمار مزدوج ، مزمارین ، مزمار المثنی ، دونای بادیانی و مقرونه معرفی کرده است. درسده پنجم هجری سازی به نام مرصول در مصر رواج داشته که احتمالاً همان دونای بوده است. برخی از انواع دونی تنها یکی از لوله ها سوراخ داشته ولوله دیگر فقط صدای ثابت را تولید میکند که به این لوله زیادات گویند«نی ابنان اسکاتلندی ها از همین نوع میباشد». دوزله درنواحی مختلف ایران در اندازه واشکال مختلفی دیده میشود که قدیمی ترین شکل آن را میتوان در نواحی کردستان وآذربایجان غربی مشاهده کرد. این ساز درنواحی مختلف ایران به نام های دونی ( بلوچستان ) – دونای ، جفتی ، دوآهنگ ، دوزله ( کرمانشاه ، کردستان وایلام ) قشمه ( خراسان ) شناخته میشود. در خراسان قشمه در سه نوع {5سوراخ ، 6سوراخ ، 7سوراخ}دیده میشود ( هیچکدام سوراخ پشتی ندارند ) . دو نی بلوچستان از دو نی موسوم به نر ومادگی تشکیل شده است که اولی ( نر ) دارای11و 5سوراخ دربالا وپایین بوده و دیگری ( ماده ) 8و5 سوراخ در بالا وپایین دارد. درزبان عربی دونی را ( مزمارالمثنی ) یا ( مزدوج ) گویند وگاه به آن ( عنوب ) نیزگفته میشود. ( ارغون ( نام نوع ساده تر وابتدایی آن میباشد که 32سانتی متر بوده ودرترکیه یافت میشود. این ساز دارای دو لوله یک اندازه میباشد که یکی از آن دو فاقد سوراخ بوده که امروزه به آن ( مراخوان ) گویند. ( تولوم ) نیز نوعی دیگری از دونی است که طول آن 45 سانتی متری بوده و درمناطق نزدیک به دریاس سیاه در ترکیه نواخته میشود. «زماره»و«مورلی»در هندوستان ، «ارقول»درمصر ، «زمر» درتونس ومراکش ، «تسامبونا» در یونان ، «ستاره»درپاکستان ، «مزامیر»درازبکستان و «کش نای»در ترکیه ساز های شبیه دوزله هستند که با تفاوت هایی در طول وشکل در مناطق مذکور کاربرد دارند. "سالار".
