دهریه

دَهْریّه
اصطلاحی کلامی برای معتقدان به قِدَم عالَم و ابدیّت دهر (زمان بی پایان). در سنّت اسلامی اصطلاح دهر نخستین بار در قرآن (سورۀ جاثیه، آیۀ ۲۳) در یادکرد سخن دهریّه در انکار حشر و نسبت دادن امور به دهر دیده می شود. مفسّران این سخن را به زنادقه و ملحدان نسبت داده اند. در منابع کهن تاریخی، بیشتر زنادقۀ قریش پیش از اسلام از دهریّۀ عرب ذکر شده اند و مسلمانان متّهم به زندقه در عهد اموی هم گرایش های دهری داشته اند. در دوران اسلامی از این افراد کمتر به عنوان فرقه ای مستقل یاد می کنند. خوارزمی در مفاتیح العلوم از آن ها به عنوان کسانی نام می برد که به ازلیّت زمان معتقدند و اخوا ن الصفا آن ها را «ازلیّه» می نامند. بغدادی دهریّه را مترادف با ملحد می داند که منکر وجود پیامبران، معجزات، جنّ و شیاطین هستند. جاحظ تصویر تیره تری از آن ها ارائه می کند و می گوید که دهریّه منکر دین و اخلاق هستند. غزالی دهریّه را طایفه ای باستانی می داند که منکر خدایی مدبّر برای جهانند و عالم را قدیم می دانند و علّت العلل را منکرند و می گویند همه چیز در ازل به وجود آمده است و دیگر چیز تازه ای به وجود نمی آید. به نظر غزالی این افراد دیندار نیستند بلکه گروهی از فلاسفه اند که صرفاً در برخی عقاید خود با اهل حق و مسلمانان واقعی هم داستانند. تنها شهرستانی و ابن حزم، دهریّه را فرقه ای مذهبی و مستقل برشمرده اند و از این باورهای آنان یاد کرده اند: ۱) چیزی که حادث باشد وجود ندارد، هر چیز از چیز دیگر به وجود می آید یا به آن اضافه می شود؛ ۲) آنچه بدن ها را به وجود می آورد، اجسام و حوادث هستند پس همه چیز در جهان وجود دارد؛ ۳) اگر چیزی حادث شود، هم به آنچه وجود دارد کاملاً شباهت دارد و هم کاملاً از آن متفاوت است؛ یعنی در عناصر اصلی شبیه و در جزئیات متفاوت است؛ ۴) اگر جهان خالقی داشت او ناگزیر بود اشتباهات خود را جبران کند و درپی سود خود باشد که در این صورت به موجودات این جهان شبیه می شد، پس خلقت ازلی است؛ ۵) اگر بدن ها آفریده شده باشند ضرورتاً باید حادث باشند، پس باید قبل از به وجود آمدن خود را انکار کنند و این از ازلی بودن آن ها خبر می دهد. بهعبارتی گویا این که شماری از مفسّران قرآن از قول رسول اسلام ناسزاگفتن به دهر را نهی کرده اند و دهر را همان خداوند دانسته اند، اساس طبقه بندی دهریّه در آثار متکلّمان مسلمان، بنابر خداباوری یا انکار صانع بوده است. «دهریّۀ با خدا» فیلسوفان و طبیعیّون هستند که مشخصه های بارز آن ها عبارت است از باور به قِدَم عالَم، انکار معاد جسمانی و نفی علم خدا به جزئیات. این گروه را «کافر دهری» خوانده اند. در مقابل آن ها «دهریّۀ بی خدا» یا «کافر معطل» هستند که با نسبت دادن همۀ رویدادها به دهر، وجود خدا و درپی آن نبوّت و معاد و ثواب و عقاب را انکار می کنند و عشرت طلبی و لذت جویی را پیشۀ خود می سازند و به همین دلیل متکلمان ادیان دیگر هم آن ها را نکوهیده اند؛ چنان که در قرن ۳ق، به روایت آذرفرنبغ فرّخزادان در دینکرد سوّم، زردشتیان دهریّه را با سوفسطاییان یونان همسان و یکی می دانند. در همین سده، مردان فرّخ اورمزد دادان در فصل ششم کتاب شکند گمانیک وزرا به بیان عقاید دهریّه و ردّ آن ها همّت می گمارد و به درستی درمی یابد که آنچه مؤلفان زردشتی در باب آرای «دهری» ذکر کرده اند با نوشته های متکلمان مسلمان در این باره مطابقت دارد. دومناش بر تأثیرپذیری دهریّه از آیین زروانی تأکید می کند و مراجعه به آثار برخی فیلسوفان مسلمان مانند سهروردی هم این نظر را تأیید می کند. یک قرن بعد از مردان فرّخ، متکلّم نامدار یهودی سعدیا فیّومی هم در کتاب اَمونوت بر دهریّه تاخته است. در روزگار جدید برخی متفکران مسلمان، عقاید فیلسوفان طبیعی غرب را با دهریّه همسان پنداشته اند و در ردّ آن ها رسالاتی نوشته اند که رسالۀ در ردّ نیچریّۀ سید جمال الدین اسدآبادی ازجملۀ آن هاست.