دندانقان

دَندانقان شهری بود در نواحی مرو. در لغتنامه دهخدا به نقل از منابع کهن آمده است که: «دندانقان، شهرکیست اندر حصاری، مقدار پانصد گام درازی اوست اندر میان بیابان و بیرون از وی منزلگاه کاروان است. ( حدود العالم ) . شهرکیست در نواحی مرو شاهجان میان سرخس و مرو و فعلاً خراب است و جز یک رباط و یک مناره از آن باقی نمانده است. ( از معجم البلدان ) . شهری به ناحیهٔ مرو شاهجان بوده است به فاصلهٔ ده فرسنگی جنوب غربی آن بر جادهٔ بین مرو و سرخس کوچک ولی مستحکم. » این شهر اگر از بین نرفته بود در کشور کنونی ترکمنستان واقع می بود.
مهم ترین دلیل شهرت آن وقوع نبرد دندانقان در آن است که طی آن سلجوقیان بر غزنویان غلبه کردند و راه تسلط ایشان بر خراسان و ایران هموار گشت. [ ۱]
طوایف غز آن را در ۵۵۳ هَ. ق. تاراج کردند، یاقوت ( قرن ۷ هَ. ق ) . ویرانه های آن را دیده است. [ ۲] بیهقی می نویسد: «چون به دندانقان هزیمت افتاد و ما را این حال پیش آمد خبر یافتم که حال این محمدآباد چنان شد که جفت واری زمین به یک من گندم می فروختند و کس نمی خرید. »[ ۳]
این شهر به علت نبرد سال ۵۳۳ میان سنجر و غزان تخریب شد و عده زیادی از اهالی آن به قتل رسیدند و گروهی نیز ناچار به مهاجرت شدند. طوفان شن و پیشروی ماسه ها را نیز در متروک شدن این شهر مؤثر دانسته اند. امروزه بخشی از خرابه های دندانقان با نام داش رباط به صورت پهنه ای پوشیده از آجر و نیز چند چاه خشک در حاشیه جاده سرخس - تجن - مرو مشهود است. [ ۴]

دَنْدانْقان
دژی میان سرخس و مرو که در ۸ رمضان ۴۳۱ق، در آن جا جنگی میان سپاهیان غزنوی به فرماندهی مسعود اول و ترکمانان سلجوقی به سرکردگی طغرل بیگ و برادرانش چغری بیگ، یبغو و ابراهیم ینال درگرفت. در این جنگ نیروهای سنگین اسلحه غزنوی که شمارشان به ۱۰۰هزار تن می رسید از ۱۶هزار سوار ترکمان شکست خوردند و با شتاب رو به هزیمت نهادند. با این که مسعود دلیری بسیار کرد، اما سپاه غزنوی که گرفتار کمبود آب و آذوقه و علیق شده بود تاب سواران سبک بار ترکمان را نیاورد و با دست پاچگی و شتابزدگی میدان نبرد را ترک گفت. پس از هزیمت سپاهیان، سواران ترکمان باروبنه سنگین آن ها را غارت کردند و غنایم فراوان به دست آوردند. با شکست دندانقان سراسر خراسان بزرگ و ماوراءالنهر برای همیشه از دست غزنویان بیرون رفت. درپی این جنگ، یبغو به هرات و چغری به بلخ رفت و ابراهیم ینال رهسپار تسخیر نواحی مرکزی و غربی ایران شد.