دفاعیه ابلیس، یکی از دفاعیات برخی از سران عرفان و تصوف از ابلیس ( شیطان، عزازیل ) است. از دیدگاه آن ها و برخلاف دیدگاه اسلام، ابلیس از مخالفان خدا نبود؛ بلکه به دلیل اخلاص در خداپرستی از سجده بر آدم، پرهیز کرد. در برابر، متکلّمان و فقیهان با این دیدگاه مخالفت کرده اند.
... [مشاهده متن کامل]
نخستین دفاعیات از ابلیس از سوی حسن بصری مطرح شد که بعدها در آثاری از سران صوفیه اسلامی همچون: ابوالحسن خرقانی، حسین منصور حلاج، عین القضات همدانی، عطار نیشابوری، روزبهان بقلی فسایی، مولوی، سنایی ( غزنوی ) ، احمد غزالی، ابوالفضل رشید الدین میبدی، ابوالقاسم گورکانی، جنید بغدادی، ابوبکر شبلی، ابوالعباس قصاب آملی، سهل تستری، ابوالحسین نوری و ابوبکر واسطی نیز راه یافت.
سرانی از عرفان و تصوف، به دفاع از ابلیس پرداخته اند؛ زیرا بر این باورند که ابلیس، نماد صفات جلالیِ خداست؛ یکتاپرستی است که نافرمانی اش به دلیل گریز از شرک است؛ عاشقی است که از شدّت عشق و غیرت، نافرمانی می کند؛ درد و بلای حرمان و لعنت و ذلّت و ملامت… را به جان می خرد؛ ولی از رحمت و عنایت خدا هم ناامید نیست؛ زیرا رحمتش همه چیز را در بر می گیرد.
دلایل ابلیس در کفرش نیز کمابیش خردمندانه و مقرون به واقعیت بود زیرا می گفت که «این آدم که خلیفه خود ساخته ای جز سابقه شرارت و خونریزی و توحش بر روی زمین ندارد در حالی که ما همواره تو را پرستش کرده ایم و علاوه بر این، آدم از گِل است و ما آتش ناب و پاکیم. پس از میان ما یکی را خلیفه خود گردان. » ولی خدا گفت که «این آدم، حامل روح و اسما و علم من است و اسرار خلق را می داند؛ حال اگر می خواهید، او را امتحان کنید که اسم باطنی همه شما را می داند. » فرشتگان از آدم، اسرار خود را پرسیدند و با کمال حیرت، پاسخ درست شنیدند و سجده کردند؛ ولی ابلیس باز هم انکار کرد و گفت که «من فقط تو را می پرستم و هیچ کس را با تو شریک نمی سازم. »
عین القضات همدانی یکی از بزرگ ترین مدافعان ابلیس و گسترش دهندهٔ «تقدیس ابلیس» بود. وی نوشته است:
«گیرم خلق را اضلال، ابلیس کند، ابلیس را بدین صفت که آفرید؟!»
دفاع از ابلیس، مهم ترین آموزهٔ حلاج پس از ادعای انا الحق بود. حلاج بر این باور بود:
امر سجده به آدم نوعی، آزمون و ابتلا برای عاشقی چون ابلیس بود…؛ ابلیس کشف کرد که این فرمان، نوعی ابتلاست، نه امر واقعی و اراده الهی، و امر واقعی خداوند، بر سجده نکردن است؛ اینجاست که امر الهی در برابر اراده خدا قرار می گیرد؛ خدا ابلیس را به سجده، امر کرد؛ ولی خواست که او سرپیچی کند؛ ابلیس هم به ظاهر، از امر الهی، سرپیچی کرد؛ ولی در باطن، مشیت ازلی را مقدس می دانست…؛ ابلیس با این سرکشی، عاشق مهجوری است که لعنت ابدی و دوری از قرب را به جان می خرد تا نگریستن به غیر از او سر نزند؛ از این رو، سرخیل جوانمردان و پاکبازان عالم است.
... [مشاهده متن کامل]
نخستین دفاعیات از ابلیس از سوی حسن بصری مطرح شد که بعدها در آثاری از سران صوفیه اسلامی همچون: ابوالحسن خرقانی، حسین منصور حلاج، عین القضات همدانی، عطار نیشابوری، روزبهان بقلی فسایی، مولوی، سنایی ( غزنوی ) ، احمد غزالی، ابوالفضل رشید الدین میبدی، ابوالقاسم گورکانی، جنید بغدادی، ابوبکر شبلی، ابوالعباس قصاب آملی، سهل تستری، ابوالحسین نوری و ابوبکر واسطی نیز راه یافت.
سرانی از عرفان و تصوف، به دفاع از ابلیس پرداخته اند؛ زیرا بر این باورند که ابلیس، نماد صفات جلالیِ خداست؛ یکتاپرستی است که نافرمانی اش به دلیل گریز از شرک است؛ عاشقی است که از شدّت عشق و غیرت، نافرمانی می کند؛ درد و بلای حرمان و لعنت و ذلّت و ملامت… را به جان می خرد؛ ولی از رحمت و عنایت خدا هم ناامید نیست؛ زیرا رحمتش همه چیز را در بر می گیرد.
دلایل ابلیس در کفرش نیز کمابیش خردمندانه و مقرون به واقعیت بود زیرا می گفت که «این آدم که خلیفه خود ساخته ای جز سابقه شرارت و خونریزی و توحش بر روی زمین ندارد در حالی که ما همواره تو را پرستش کرده ایم و علاوه بر این، آدم از گِل است و ما آتش ناب و پاکیم. پس از میان ما یکی را خلیفه خود گردان. » ولی خدا گفت که «این آدم، حامل روح و اسما و علم من است و اسرار خلق را می داند؛ حال اگر می خواهید، او را امتحان کنید که اسم باطنی همه شما را می داند. » فرشتگان از آدم، اسرار خود را پرسیدند و با کمال حیرت، پاسخ درست شنیدند و سجده کردند؛ ولی ابلیس باز هم انکار کرد و گفت که «من فقط تو را می پرستم و هیچ کس را با تو شریک نمی سازم. »
عین القضات همدانی یکی از بزرگ ترین مدافعان ابلیس و گسترش دهندهٔ «تقدیس ابلیس» بود. وی نوشته است:
«گیرم خلق را اضلال، ابلیس کند، ابلیس را بدین صفت که آفرید؟!»
دفاع از ابلیس، مهم ترین آموزهٔ حلاج پس از ادعای انا الحق بود. حلاج بر این باور بود:
امر سجده به آدم نوعی، آزمون و ابتلا برای عاشقی چون ابلیس بود…؛ ابلیس کشف کرد که این فرمان، نوعی ابتلاست، نه امر واقعی و اراده الهی، و امر واقعی خداوند، بر سجده نکردن است؛ اینجاست که امر الهی در برابر اراده خدا قرار می گیرد؛ خدا ابلیس را به سجده، امر کرد؛ ولی خواست که او سرپیچی کند؛ ابلیس هم به ظاهر، از امر الهی، سرپیچی کرد؛ ولی در باطن، مشیت ازلی را مقدس می دانست…؛ ابلیس با این سرکشی، عاشق مهجوری است که لعنت ابدی و دوری از قرب را به جان می خرد تا نگریستن به غیر از او سر نزند؛ از این رو، سرخیل جوانمردان و پاکبازان عالم است.
