گذشتگان آموزش دستور زبان را برای کسانی لازم می دانستند که بخواهند آن زبان را به عنوان زبان دوم بیاموزند. درنتیجه، کمتر اتفاق می افتاد که اهل یک زبان مبادرت به تألیف و آموزش قواعد همان زبان کنند. این قاعده دربارۀ دستورنویسی برای زبان فارسی هم صدق می کرد، زیرا اولین کتاب های قواعد صرف و نحوِ فارسی را کسانی نوشته اند که فارسی زبان نبوده اند. از سویی نفوذ زبان عربی، که علاوه بر زبان دینی، زبان علمی و سیاسی مسلط در ایران بود گویندگان فارسی زبان را از توجه به زبان فارسی و تدوین قواعد آن، که حکم زبان محلی را برای نویسندگان داشت، منصرف می کرد. درنتیجه دستورنویسی برای زبان فارسی در ابتدا از سرزمین هایی آغاز شد که زبان فارسی در آن جا به دلایل گوناگون طرفدارانی داشت، مثل آسیای صغیر در دورۀ دولت عثمانی و شبه قارۀ هند بعد از دورۀ اکبرشاه و کشورهای اروپایی بعد از باب شدن موضوع شرق شناسی و کشورهای آسیای مرکزی. علاوه بر آن در مقدمۀ لغت نامه های فارسی هم که در این سرزمین ها تألیف می شد، رساله هایی در بابِ دستور زبان فارسی آمده است مثلِ فرهنگ شعوری یا لسان العجم تألیف حسن شعوری که از مشاهیر بلاد روم بود (۱۱۵۵ق) و فرهنگ جهانگیری تألیف جمال الدین حسین بن فخر الدین حسین انجو که در هند تألیف شده است (۱۰۰۵ تا ۱۰۱۷ ق)، برهان قاطع تألیف محمدحسین بن خلف تبریزی، متخلّص به برهان، (۱۰۶۲ق) و فرهنگ رشیدی اثر عبدالرشید عبدالغفور الحسینی المدنی، اهل تتۀ هند. (۱۰۶۸ق). بعضی از کهن ترین و عمده ترین قواعد صرف و نحو فارسی که در آسیای صغیر و ترکیه عثمانی تألیف شده عبارت است از قواعد الفرسی (اساس الفرس) (۹۰۰ ق)،رسالۀ مشکل گشا اثر حسن بن حسین بن عماد قراحصاری (۹۱۸ ق)، تحفۀ شاهدی، اثر ابراهیم بن خدای دده شاهدی (۹۲۰ ق) کتاب نحو فارسی به زبان عربی (۹۵۷ق) از مؤلفی ناشناخته، و قواعد الدریّه از نشاطی اِدِرنوی. توجه به زبان و فرهنگ فارسی در شبه قارۀ هند بعد از تأسیس گورکانیان در هند، به نهضت جدیدی در دستورنویسی برای زبان فارسی در این سرزمین منجر شد. این کتب عمدتاً به قلم فارسی زبانان مهاجر، برای آموزش زبان فارسی به دوست داران زبان و فرهنگ و ادب فارسی نوشته می شد. تعداد این کتب فراوان است، ازجملهمیزان فارسی یا بعضی قانونات فارسی تألیف جمال الدین حسین بن سیدنورالله مرعشی شوشتری (۱۱۶۵ ق)؛ جامع القواعد تألیف محمد قلی خان متخلص به محبّ از پارسی دانان هند نشین، هم زمان با شاه جلال الدین، پادشاه گورکانی (۱۱۷۴ق)؛ قواعد فارسی، مسمّی به هفت گل، به شعر است، اثر کامتاپرشاد. (۱۲۰۲ ق)؛ جوهر دانش، از نورالدین غلام حسین خانِ جوهر(۱۲۱۲ ق)؛ نهج الادب، اثر حکیم عبدالغنی خان، صاحب رامپوری (۱۱۳۸ق)، که این کتاب کامل ترین و مفصل ترین کتاب دستور زبان فارسی در هند است که در ۸۲۲ صفحه نشر یافته است. اروپاییان پیش تر از دیگران به تألیف دستور زبان فارسی پرداختند، مؤلفین آنها عمدتاً مستشرقین و کشیشان مسیحی و احیاناً سفیران کشور های اروپایی بودند. این دستور ها بیشتر به قصد و غرض تعلیم زبان فارسی به کسانی که برای مأموریت های نظامی، سیاسی و مذهبی به ایران گسیل می شدند تألیف می شد. البته در بین آنان کسانی هم بودند که صرفاً منظور علمی و فرهنگی داشتند. کهن ترین این دسته آثار عبارت اند از عنصرهای زبان فارسی، مؤلف آن مُبلّغی مسیحی است به نام لودُویکوس دو دیو، این اثر به زبان لاتین در ۹۵ صفحه به سال ۱۶۳۹ در لیدن هلند چاپ شده است؛ دستور زبان فارسی، مؤلف آن کشیش کرملی به نام ایگناتیو آسه سو، از اعضای هیئت مبلّغین تریپولی و جبل لبنان بود، که کتاب وی در ۶۰ صفحه به سال ۱۶۶۱ در رُم چاپ شد؛ دستور زبان فارسی، اثر گراویو و جوآن استاد دانشگاه آکسفورد که در ۱۶۴۹ در لندن نشر یافت؛ دستور زبان فارسی از ادوارد و مویزس که در ۱۷۹۲ در نیوکاسل انگلستان منتشر شد. دستور زبان فارسی، اثر جونز و ویلیام، در ۱۷۷۱ در لندن انتشار یافت و بارها به چاپ رسید. قدیم ترین کتاب های دستور زبان فارسی که در ایران و کشورهای همسایه به زبان فارسی تألیف شده است متعلق به قرن ۱۳ق است و عمده ترین آن ها عبارت اند ازقانون زبان فارسی، تألیف عباسقلی بن میرزا محمدخان بادکویی (تفلیس، ۱۲۴۷ق)؛ دبستان پارسی، اثر
میرزا حبیب اصفهانی (دستان) (استانبول، ۱۳۰۸ ق)؛ ظاهراً وی نخستین کسی است که کلمۀ «دستور» را به کار برده است. از همین مؤلف دستور زبان فارسی دیگری در دست است به نام دستور سخن (استانبول ۱۲۸۸ق)؛ معلّم الاطفال، تألیف آخوند احمد حسین زاده (تفلیس، ۱۲۹۷ق)؛ قواعد صرف و نحو فارسی، تألیف عبدالکریم بن ابی القاسم ایروانی (ملّا باشی) (تبریز، ۱۲۶۳ق)؛ لسان العجم، اثر میرزا حسن طالقانی (تهران، ۱۳۰۵ق). تدوین دستور زبان فارسی براساس روش دستور زبان های اروپایی اولین بار در سال ۱۳۲۸ش با کتاب دستور زبان پنج استاد شروع شد، مؤلفین این دستور زبان ۲ جلدی عبارت بودند از عبدالعظیم خان قریب گرکانی که به عنوان پدر دستور زبان فارسی معروف است و قبلاً جداگانه اولین دستور زبان را برای تدریس در مدارس ایران تألیف کرده بود، ملک الشعرای بهار، بدیع الزّمان فروزانفر، جلال الدین همایی و رشید یاسمی. این کتاب بارها تجدید چاپ شده است و بسیاری از دستور زبان هایی که بعداً نوشته شد به تقلید از این کتاب بود. در چند دهۀ اخیر، کسانی چون پرویز ناتل خانلری، خسرو فرشیدورد، محمّدرضا باطنی، احمد شفایی و علی اشرف صادقی، هریک، دستور زبان هایی براساس نظریات زبان شناسی تألیف و منتشر کرده اند که باعث تحوّل گسترده ای در زمینۀ دستورزبان نویسی در ایران شده است و دستور نویسان و زبان شناسان
ایرانی و غیرایرانی پژوهش های گسترده ای بر پایۀ دستور تاریخی، دستور تطبیقی، دستور توصیفی، دستور ساختاری و دستور گشتاری و حتی تاریخ دستور زبان فارسی انجام داده اند که برای اطلاع از گسترش دامنۀ آن ها می توان به کتاب شناسی دستور زبان فارسی تألیف محمد مهیار مراجعه کرد.
