دِریدا، ژاک (۱۹۳۰ـ۲۰۰4م)(Derrida, Jacques)
دِریدا، ژاک
دِریدا، ژاک
فیلسوف فرانسوی، از برجسته ترین چهره های پسا مدرنیسم و جنبش ساختارشکنی. در شهر اِلبیار در الجزایر به دنیا آمد اما علاقه اش به فلسفه او را به پاریس کشاند و در دانشسرای عالی تحصیل و تدریس کرد و مدیر تحقیقات مدرسۀ مطالعات عالی علوم اجتماعی بود. در ۱۹۸۳ در تأسیس کالج بین المللی فلسفه که نخستین رئیس آن بود، نقش داشت و به عنوان استاد علوم انسانی در دانشگاه کالیفرنیا تدریس کرد و اندیشه هایش در آن جا با استقبالی گسترده روبه رو شد. شهرت دریدا بیش از هر چیز به بررسی هایش از رابطۀ زبان و اندیشه و به پرسش کشیدن ادبیات و فلسفه مربوط می شود. مهم ترین آثار دریدا در فاصلۀ ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۲ نوشته شد. دریدا در این آثار با بازخوانی فیلسوفان بزرگ غربی از افلاطون تا هایدگر، مفهوم عقل محوری (منطق محوری/کلام محوری) را روشن می کند. عقل محوری رویکرد یا نظامی از اندیشه است که دائماً می کوشد به سرچشمه ها بازگردد، مرکزها را پیدا کند، نقاط ارجاع را تثبیت کند، به نیّات مؤلف بها دهد و به طور خلاصه وحدت و قطعیت را بر تکثر و عدم قطعیت برتری بخشد. عقل محوری ازجمله بر این باور متکی است که کلمات می توانند به گونه ای روشن و بی ابهام معانی موجود در ذهن فرد را بیان کنند و از ثباتی درونی برخوردارند (متافیزیک حضور). اما دریدا خود بر این عقیده است که واژه ها همیشه دنباله یا ردّ معانی قبلی را با خود حمل و واژه هایی مشابه با واژه های به کار رفته را تداعی و القا می کنند. بنابراین روند درک معنا هرگز در نقطۀ معینی تمام نمی شود. دریدا در بررسی خود از متون فلسفی و ادبی به عوامل و روندهایی توجه می کند که پیشاپیش در متن فعال اند و وحدت و انسجام آرمانی آن را از هم می گسلند. نمونۀ آن قرائت دریدا از رسالۀ فایدروس افلاطون است. در این رساله افلاطون با بررسی گفتار و نوشتار، برای گفتار از این جهت که معنای حقیقی را بدون توسل به واژه ها و مستقیم و بی واسطه به شنونده منتقل می کند، برتری قایل است. افلاطون با استفاده از دو معنای واژۀ یونانی فارماکون که هم به معنای زهر است و هم به معنای دارو، نوشتار را به زهر تشبیه می کند زیرا در معرض بازتفسیر و سوء تعبیر قرار دارد. اما دریدا نشان می دهد که علی رغم کوشش افلاطون برای جدا نگاه داشتن دو معنای این واژه، باز هم خلوص گفتار افلاطون در اثر طنین هایی که معنای متکثر و متناقض این واژه دارد خدشه دار می شود. این امر در اثر بی دقتی افلاطون نیست، بلکه ناشی از این واقعیت بنیادی است که خود زبان علیه نیات نویسنده قیام می کند. قرائت واسازانۀ متون نشان می دهد که متن، شبکه ای از معناهای ناتمام است و هر معنا و هر متنی با ارجاع ذاتی به معناها و متن های دیگر پیام خودش را نقض می کند و با خودش تفاوت دارد. دریدا اصطلاح خودساختۀ تفاوط (به معنای تفاوت دائمی معنا با خودش و تعویق دائمی درک ما از معنای کامل؛ مترجمان فارسی با تبدیلِ ت به ط کوشیده اند دستکاری دریدایی این واژه را نشان دهند. دریدا با تبدیل e به a در واژۀ différance بر آن بود که دو واکنشِ تفاوت و تعویق را در هیئت یک واژه نشان دهد) را برای این روند بنیادی به کار می برد. دریدا برخلاف سنت غربی، نوشتار را در قیاس با گفتار زنده، امری بی اهمیت و ثانوی نمی شمارد، بلکه معتقد است که ریشۀ جفت گفتار/نوشتار در همین جنبش بنیادی تفاوط نهفته است که حاکی از نوعی غیاب، تعویق و غرابت است و به چنگ آوردن کامل معنا را ناممکن می کند. بنابراین، هرگونه پرسش دربارۀ منشاء معنا بیهوده است و ادعای درک شهودی آن هم بی معنا است. امکان بی پایان تعبیر و بازتعبیر، افق پس رونده ای را می گشاید که در آن معنا همیشه به تعویق می افتد، هرچند خواننده و مؤلف می توانند معناهای موقتی خلق کنند. علاوه بر این، دریدا با تکیه بر اهمیت وجوه ناآگاهانه و یا وجوه به اصطلاح تزئینی و ثانوی آثار، نشان می دهد که کاوش در این جوانب عارضی غالباً مدعای اصلی متن را ویران می کند و پیام علنی و آشکار مؤلف با جنبه های دیگر نمایش آن نابود می شود. مثلاً با اشاره به همدستی اولیۀ خطابه و مابعدالطبیعه در دورۀ کلاسیک یادآوری می کند که از ارسطو به بعد، استعاره را بر پایۀ تقابل میان معنای حقیقی و مجازی (تصویری)، یعنی بر پایه تقابل فلسفیِ معقول/محسوس تعریف کرده اند، در حالی که می توان نشان داد که خود تعاریف فلسفی از همان آغاز به کمک استعاره ساخته شده اند. بنابراین، میان ادبیات و فلسفه مرز قاطعی وجود ندارد و ترفندهای تصویری در همۀ نوشته ها اعم از ادبی و فلسفی درکارند و اندیشۀ محض علی رغم ادعای فیلسوفان هرگز مستقل از شکل بیان آن نیست. به عقیدۀ دریدا آوامحوری فرهنگ غربی با تلقی حضور مؤلف به عنوان نقطۀ ثابت و مرجع و مرکز معنا و تضمین حقیقت و برتری دادن به گفتار در مقابل نوشتار به شکل گیری تقابل های دیگری نظیر سوژه/اوبژه، نمود/واقعیت، معقول/محسوس، خیر/شر، نور/تاریکی، مذکر/مؤنث، ارباب/بنده، الگو/رونوشت، فرهنگ والا/فرهنگ عوام و غیره انجامیده است که با برتر دانستن یکی از دو جزء و طرد جزء دیگر، نظام هایی سلسله مراتبی را به وجود آورده اند که باید با نقادی ساختارشکنانه بدان ها نگریست. اندیشه های دریدا در زمینه های نقد و نظر ادبی و دیگر رشته های هنری به ویژه معماری، تأثیرات درخور توجهی نهاده است. از آثار اوست: 'از گراماتولوژی(۱۹۶۷)، انتشار (۱۹۷۲) و ناقوس(۱۹۷۴).
دِریدا، ژاک
دِریدا، ژاک
فیلسوف فرانسوی، از برجسته ترین چهره های پسا مدرنیسم و جنبش ساختارشکنی. در شهر اِلبیار در الجزایر به دنیا آمد اما علاقه اش به فلسفه او را به پاریس کشاند و در دانشسرای عالی تحصیل و تدریس کرد و مدیر تحقیقات مدرسۀ مطالعات عالی علوم اجتماعی بود. در ۱۹۸۳ در تأسیس کالج بین المللی فلسفه که نخستین رئیس آن بود، نقش داشت و به عنوان استاد علوم انسانی در دانشگاه کالیفرنیا تدریس کرد و اندیشه هایش در آن جا با استقبالی گسترده روبه رو شد. شهرت دریدا بیش از هر چیز به بررسی هایش از رابطۀ زبان و اندیشه و به پرسش کشیدن ادبیات و فلسفه مربوط می شود. مهم ترین آثار دریدا در فاصلۀ ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۲ نوشته شد. دریدا در این آثار با بازخوانی فیلسوفان بزرگ غربی از افلاطون تا هایدگر، مفهوم عقل محوری (منطق محوری/کلام محوری) را روشن می کند. عقل محوری رویکرد یا نظامی از اندیشه است که دائماً می کوشد به سرچشمه ها بازگردد، مرکزها را پیدا کند، نقاط ارجاع را تثبیت کند، به نیّات مؤلف بها دهد و به طور خلاصه وحدت و قطعیت را بر تکثر و عدم قطعیت برتری بخشد. عقل محوری ازجمله بر این باور متکی است که کلمات می توانند به گونه ای روشن و بی ابهام معانی موجود در ذهن فرد را بیان کنند و از ثباتی درونی برخوردارند (متافیزیک حضور). اما دریدا خود بر این عقیده است که واژه ها همیشه دنباله یا ردّ معانی قبلی را با خود حمل و واژه هایی مشابه با واژه های به کار رفته را تداعی و القا می کنند. بنابراین روند درک معنا هرگز در نقطۀ معینی تمام نمی شود. دریدا در بررسی خود از متون فلسفی و ادبی به عوامل و روندهایی توجه می کند که پیشاپیش در متن فعال اند و وحدت و انسجام آرمانی آن را از هم می گسلند. نمونۀ آن قرائت دریدا از رسالۀ فایدروس افلاطون است. در این رساله افلاطون با بررسی گفتار و نوشتار، برای گفتار از این جهت که معنای حقیقی را بدون توسل به واژه ها و مستقیم و بی واسطه به شنونده منتقل می کند، برتری قایل است. افلاطون با استفاده از دو معنای واژۀ یونانی فارماکون که هم به معنای زهر است و هم به معنای دارو، نوشتار را به زهر تشبیه می کند زیرا در معرض بازتفسیر و سوء تعبیر قرار دارد. اما دریدا نشان می دهد که علی رغم کوشش افلاطون برای جدا نگاه داشتن دو معنای این واژه، باز هم خلوص گفتار افلاطون در اثر طنین هایی که معنای متکثر و متناقض این واژه دارد خدشه دار می شود. این امر در اثر بی دقتی افلاطون نیست، بلکه ناشی از این واقعیت بنیادی است که خود زبان علیه نیات نویسنده قیام می کند. قرائت واسازانۀ متون نشان می دهد که متن، شبکه ای از معناهای ناتمام است و هر معنا و هر متنی با ارجاع ذاتی به معناها و متن های دیگر پیام خودش را نقض می کند و با خودش تفاوت دارد. دریدا اصطلاح خودساختۀ تفاوط (به معنای تفاوت دائمی معنا با خودش و تعویق دائمی درک ما از معنای کامل؛ مترجمان فارسی با تبدیلِ ت به ط کوشیده اند دستکاری دریدایی این واژه را نشان دهند. دریدا با تبدیل e به a در واژۀ différance بر آن بود که دو واکنشِ تفاوت و تعویق را در هیئت یک واژه نشان دهد) را برای این روند بنیادی به کار می برد. دریدا برخلاف سنت غربی، نوشتار را در قیاس با گفتار زنده، امری بی اهمیت و ثانوی نمی شمارد، بلکه معتقد است که ریشۀ جفت گفتار/نوشتار در همین جنبش بنیادی تفاوط نهفته است که حاکی از نوعی غیاب، تعویق و غرابت است و به چنگ آوردن کامل معنا را ناممکن می کند. بنابراین، هرگونه پرسش دربارۀ منشاء معنا بیهوده است و ادعای درک شهودی آن هم بی معنا است. امکان بی پایان تعبیر و بازتعبیر، افق پس رونده ای را می گشاید که در آن معنا همیشه به تعویق می افتد، هرچند خواننده و مؤلف می توانند معناهای موقتی خلق کنند. علاوه بر این، دریدا با تکیه بر اهمیت وجوه ناآگاهانه و یا وجوه به اصطلاح تزئینی و ثانوی آثار، نشان می دهد که کاوش در این جوانب عارضی غالباً مدعای اصلی متن را ویران می کند و پیام علنی و آشکار مؤلف با جنبه های دیگر نمایش آن نابود می شود. مثلاً با اشاره به همدستی اولیۀ خطابه و مابعدالطبیعه در دورۀ کلاسیک یادآوری می کند که از ارسطو به بعد، استعاره را بر پایۀ تقابل میان معنای حقیقی و مجازی (تصویری)، یعنی بر پایه تقابل فلسفیِ معقول/محسوس تعریف کرده اند، در حالی که می توان نشان داد که خود تعاریف فلسفی از همان آغاز به کمک استعاره ساخته شده اند. بنابراین، میان ادبیات و فلسفه مرز قاطعی وجود ندارد و ترفندهای تصویری در همۀ نوشته ها اعم از ادبی و فلسفی درکارند و اندیشۀ محض علی رغم ادعای فیلسوفان هرگز مستقل از شکل بیان آن نیست. به عقیدۀ دریدا آوامحوری فرهنگ غربی با تلقی حضور مؤلف به عنوان نقطۀ ثابت و مرجع و مرکز معنا و تضمین حقیقت و برتری دادن به گفتار در مقابل نوشتار به شکل گیری تقابل های دیگری نظیر سوژه/اوبژه، نمود/واقعیت، معقول/محسوس، خیر/شر، نور/تاریکی، مذکر/مؤنث، ارباب/بنده، الگو/رونوشت، فرهنگ والا/فرهنگ عوام و غیره انجامیده است که با برتر دانستن یکی از دو جزء و طرد جزء دیگر، نظام هایی سلسله مراتبی را به وجود آورده اند که باید با نقادی ساختارشکنانه بدان ها نگریست. اندیشه های دریدا در زمینه های نقد و نظر ادبی و دیگر رشته های هنری به ویژه معماری، تأثیرات درخور توجهی نهاده است. از آثار اوست: 'از گراماتولوژی(۱۹۶۷)، انتشار (۱۹۷۲) و ناقوس(۱۹۷۴).
wikijoo: دریدا،_ژاک_(۱۹۳۰ـ۲۰۰۰)