درون مایه های شعر حافظ

یکی از برجسته ترین ویژگیهای شعر حافظ لحن طنزآمیز کلام وی است. حافظ در سراسر دیوان خود بدون هیچ استثنایی رفتار مذهبی ریاکاران عصر را با طنز به چالش می کشد. در تمامی دیوان حافظ حتی یک مورد بیان طنزآمیز نمی توان یافت که در ساختار معنایی آن برخی از عناصر مذهب وجود نداشته باشد. [ ۱]
حاکمیت در طول تاریخ ایران همواره حاکمیت مذهبی بوده است. حتی لامذهب ترین حکومتها همواره به گونه ای به مذهب و روحانیت باج می داده اند. تصور بر این است که در برخی از ادوار، حکام تکیه و تأکید بیشتری بر مذهب داشته اند. عصر حافظ به ویژه دوران حکومت امیر مبارزالدین محمد یکی از نمونه های برجسته این ویژگی در تاریخ ایران است. در چنین شرایط تاریخی طنز شاعر، که ناظر بر تناقضهای داخل نظام اجتماعی و سیاسی و ساختار حکومت است، متوجه اهرم قدرت که همان مذهب است می شود. [ ۱]
لذا شعر حافظ شعری سیاسی است و طنزی که در آن استفاده شده به عناصری از مذهب گره خورده است. زیرا ظاهراً حکومت عصر حافظ قدرت خویش را به مذهب و عناصر اعتقادی مردم گره زده بود. شعر حافظ ریاکارانی را به طنز می کشید که می خواستند از زبان مذهب و از نیروی اعتقاد مردم بنفع خویش استفاده نمایند. [ ۱]
ظرافت حافظ در نقد و پرده دری پیرامون نهادها و موسسه های دولتی و غیردولتی منحصربه فرد است. [ ۲]
حافظ برخی از تابوهای جامعه زمان خود از قبیل «صومعه»، «خانقاه»، «محتسب» و «شحنه» که وابسته به مذهب یا وابسته به حکومت بودند را هدف گرفته است. [ ۱] حافظ به رمضان و روزه به طنز نگریسته است همچنان که به دیگر آداب مقدس نیز با همین دیدگاه نگریسته است. [ ۲]
میان طنز با خنده ملازمه ای نیست. گاه یک طنز می تواند شخصی را بگریاند. [ ۱]
با اینکه حافظ به زبان طنز و کنایه، در مقابل بسیاری از کژروی ها انحراف ها، موضع گیری تند نموده است؛ ولی تاکنون در مورد حافظ، کمتر گفته شده که او متفکر یا مصلح است.
حافظ فسادها و آسیب ها را تا اعماق می شناسد و جرّاح وار به نیش تر انتقاد می شکافد و آن گاه به مهربانی مرهم می نهد. در این راه، سلاح حافظ در کاروبار انتقاد و اصلاح اجتماعی اش، فقط طنز اوست؛ تاریخ ایران بعد از حمله مغول، زمانه بسته و پر خفقانی بود که در آن زمان، تنها کنایه می توانست فریادرس باشد. [ ۳]