درس خارج

[ویکی فقه] درس خارج عالیترین سطح دروس حوزه است. این دوره به صورت سنتی، پس از طی دو دوره مقدمات و سطح آغاز می شود. در دوره مقدمات ادبیات عرب ، منطق ، فقه و اصول نیمه استدلالی تدریس می شود و در دوره سطح فقه و اصول استدلالی اما به صورت متن محور ارائه می گردد.
درس خارج را می توان این گونه تعریف کرد: «ارائه استدلالی درس بدون تکیه بر متن خاص». در این درس، استاد نظرات مختلف درباره موضوع مورد بحث را مطرح می کند و ادله آن را بازگو و نقد می کند و در آخر نظر خود را ارائه می کند.
فقه محوری نظام آموزشی حوزوه
نظام آموزشی حوزه، نظامی فقه محور است. این نظام به گونه ای برنامه ریزی شده است که هدف آن تربیت مجتهد و فقیه باشد. دروس اصلی در دوره مقدمات و سطح، همه متون فقه و اصول است. دیگر دروس اعم از تفسیر و کلام و فلسفه و… همه به صورت جنبی ارائه می شود و بسیاری از طلاب به صورت غیرحضوری آن ها را فرا می گیرند.فقه محوری باعث شده است که دیگر علوم در انزوا و گوشه قرار گیرند. اگر چه وقتی گفته می شود «درس خارج»، نخست درس فقه و اصول فقه به ذهن می آید، اما آیا می توان درس خارج را منحصر در این دو علم کرد که یکی مقدمه و دیگری ذی المقدمه است؟ به عبارت دیگر، آیا می توان برای دروس کلام، فلسفه، تفسیر و… نیز درس خارج برگزار کرد یا نه؟
ویژگی های درس خارج
آنچه درس خارج را تشکیل می دهد، ارائه مستند و استدلالی نظر استاد و بررسی نظرات دیگران و نقد ادله آنان است. هر علم حوزوی این زمینه را داشته باشد که درباره مسائل آن، نظرات و استدلال های مختلف گفته شود، می توان برای آن درس خارج برگزار کرد. مثلاً می توان به علم کلام اشاره کرد. فرقه های مختلف کلامی و حتی اختلافات کلامی یک فرقه و مذهب خاص می تواند بحثی برای یک درس خارج باشد. برای نمونه، تفاوت کلامی مکتب شیعی بغداد و مکتب شیعی قم در عصمت ائمه اطهار و دیگر نظرات در این باب، و بررسی استدلال های مختلف و نقد آنان موضوع چند جلسه درس خارج کلام باشد.همین را می توان در علوم حوزوی دیگر مانند تفسیر و فلسفه نیز گفت. علاوه بر اینکه از جهت اثباتی اشکالی در برگزاری دروس خارج غیرفقه و اصول نیست، در مقام وقوع نیز این اتفاق افتاده است. به عنوان نمونه می توان به درس تفسیر آیت الله جوادی آملی اشاره کرد. در این درس نظرات مختلف تفسیری بیان و نقد می شود و در آخر استاد نظر خود را بیان می کند. همچنین دروس خارج فلسفه و کلام در حوزه علمیه برگزار می شود و نمی توان گفت که این اختصاص به فقه و اصول دارد.نکته ای که باید توجه کرد این است که عنوانی مانند درس خارج مهدویت عنوانی شبیه درس خارج «صلاه» است. به این معنا که هر دو، مسئله ای از مسائل علم خود را بررسی می کنند. مهدویت مسئله ای کلامی است و مبحث صلاه مسئله ای فقهی است.
منبع
...

[ویکی شیعه] درس خارج، عالی ترین سطح دروس حوزه علمیه است. این دوره به صورت سنتی، پس از طی دو دوره مقدمات و سطح آغاز می شود. درس خارج، کانون ارائه آخرین دستاوردهای علمی استادان و نیز فرصتی برای آموختن روش اجتهاد و ورزیده شدن در آن است.
درس خارج را می توان این گونه تعریف کرد: «ارائه استدلالیِ درس، بدون تکیه بر متن خاص.» در این درس، استاد نظرات مختلف درباره موضوع مورد بحث را مطرح می کند و ادله آن را بازگو و نقد می نماید و در آخر نظر خود را ارائه می دهد.
از آن جایی که درس خارج، متن محور نیست و ارائه درس توسط استاد خارج از متن خاصی صورت می‎گیرد، به آن درس خارج گفته می‎شود. مشخص نیست که از چه زمانی عنوان «درس خارج» به این مرحله نهایی از تحصیلات حوزوی گفته شده است، اما به طور قطعی می توان گفت که در یک قرن اخیر از این عنوان استفاده می شده و تصویر درس خارج فقه آخوند ملامحمدکاظم خراسانی که آیت الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی) و آیت الله بروجردی در آن دیده می شوند، قدیمی ترین تصویر از درس خارج در یک حوزه علمیه شیعه است.

درس خارج، عالی ترین مرتبه دروس در حوزه های علمیه شیعه است و در این مرتبه است که برخی از طلاب موفق به اخذ مرتبه اجتهاد می شوند. مرحله تدریس درس خارج در حوزه علمیه را می توان بالاترین سطح علمی حوزه علمیه دانست. اصطلاحاً به مدرسین دروس خارج در حوزه های علمیه، مجتهد گفته می شود.
در حوزه علمیه، دروس دارای سه مرتبه اند:
• مرتبه نخست: دوره مقدمات ( سطح ۱ )
• مرتبه دوم: دوره عالی ( سطح ۲ و ۳ )
• مرتبه سوم و نهایی: دوره خارج ( سطح ۴ ) [ ۱]
در نظام رایج پس از انقلاب دوره مقدمات در ۶ سال و دوره عالی در ۴ سال خوانده می شود. برای سطح ۴ دوره خارج و اخذ مدرک سطح ۴ و دکترا، ۴ سال درس خارج تعیین شده اما خواندن درس خارج محدود به این زمان نیست و تا ده ها سال هم میتواند برای تسلط و تقویت توانایی اجتهاد ادامه داشته باشد. ( در نظام آموزشی فعلی حوزه، کسی که دوره سطح ۴ را به اتمام برساند، و چهار مرتبه امتحان شفاهی درس خارج فقه و اصول ( جمعاً ۸ امتحان ) را با موفقیت بگذراند و پایان نامه را نیز بنویسد، مدرک سطح چهار و دکترای حوزه را اخذ می کند، ولی این به معنای اجتهاد نیست ) . [ ۲]
طلاب در دوره مقدمات و سطح، دروس را بر مبنای کتاب هایی خاص فرامی گیرند؛ ولی در دوره خارج، که بدان خارج سطح هم گفته می شود، دیگر بر مبنای کتاب خاصی درس نخوانده و موضوع محور، درس می خوانند؛ یعنی موضوع درس به کتاب خاصی منحصر نمی شود و خارج از سطح کتاب خاصی است. این روش باعث می شود استاد گاه برای بیان موضوع درس خود، به بیش از یک صد کتاب مراجعه کند. اگر چه به طور معمول برخی از مدرسان درس خارج و مراجع تقلید، کتابی را به عنوان کتاب درسی قرار می دهند تا اصل موضوعات درس خارج، به صورت کلّی معیّن باشد. این کتاب ها معمولاً مکاسب اثر شیخ مرتضی انصاری یا تحریر الوسیله اثر سید روح الله خمینی است. اگرچه از حیث حدیثی، معمولاً مبتنی بر چینش احادیث وسائل الشیعه نوشته شیخ حر عاملی است.
درس خارج در طی ۱۵۰ سال اخیر، دو مکتب نجف و مکتب سامرا را تجربه کرده است. خارج دروس حوزوی در حوزه نجف به سبک القایی - استماعی ( القاء و بیان استاد؛ و استماع و شنیدن طلاب، به ضمیمه وجود تقریر بحث و نیز پرسش های نادر در میان تدریس استاد و پرسش های بیشتر پس از اتمام درس ) توسط بزرگانی مانند آخوند خراسانی، ارائه می شد؛ ولی در مکتب سامرا که میرزای شیرازی آن را تأسیس کرد به صورت اشتراکی ( یعنی ارائه ابتدایی موضوع بحث از سوی استاد و مشارکت استاد و شاگردان از ابتدا تا انتهای درس ) انجام می گرفت. هر کدام از این شیوه ها هم دارای محاسن و هم دارای معایب بود. در حوزه علمیه قم هم اکنون، بیشتر سبک نجف جریان دارد و به ندرت سبک سامرا وجود دارد. [ ۳]