درب استحکامات نظامی

[ویکی فقه] نخستین درهای دژهای نظامی مسلمانان مدخل های ساده و مستقیمی بود که بر بالای آن یک باروی مزغل دار و در دو طرف آن یک جفت برجِ نیمگرد قرار داشت، مانند مدخل صحن کوچک و چهار درِ صحنِ بزرگ قَصرالحَیْرِ شرقی که در ۱۱۰ به فرمان هشام خلیفه ساخته شد.
از دوران تأسیس شهر بغداد در زمان منصور در ۱۴۵ـ۱۴۷، نوع جدیدی از دروازه با دهلیز خمدار ابداع شد که در ساختمان چهار دروازه حصار خارجی شهر به کار بسته شد.
خطیب بغدادی درباره این دروازه می نویسد: «کسی که از دروازه خراسان وارد شهر می شد ابتدا به سمت چپ می پیچید و داخل دالان مستطیل شکلی (دهلیز آزاج) می شد که ۲۰ ارش عرض و ۳۰ ارش طول آن بود و طاقی از آجر داشت. مدخل این دالان در ضلع کوچکتر مستطیل و محل خروج در ضلع بزرگتر آن قرار داشت و به یک رَحَبَه (صحن) می رسید... در انتهای رحبه، دروازه دوم قرار داشت که مدخل شهر بود». در اینجا تنها یک بار پیچیدن به سمت چپ ذکر شده و چون شخص پس از آن وارد صحنی می شد که دروازه اصلی در انتهای آن واقع بود ناچار جهت اولیه می بایست عمود بر جهت خروج بوده باشد و بدین ترتیب مسلم شود که مدخل اصلی می بایست در دیواره جانبی برجِ مجاور دروازه قرار داشته باشد.

استحکامات روم شرقی
غالباً گفته می شود که استحکامات دوره روم شرقی در شمال افریقا دروازه هایی با دهلیز خمدار دارند، ولی اغراق نیست اگر گفته شود که حتی یک نمونه از اینگونه دروازه ها را در هیچ یک از آثار عهد یوستی نیانوس یا قبل از آن، در شمال افریقا یا رم یا خودِ قسطنطنیه یا هیچ نقطه دیگری از قلمرو روم شرقی نمی توان یافت.
اولین دهلیز ورودی خمدار در معماری روم شرقی، دروازه جنوبی حصار درونی آنقره (آنکارا) است که براساس یک کتیبه، در ۲۴۵ به فرمان میخائیل سوم بنا شده است. احتمال می رود که این طرح را بنی عباس (که از شمال شرقی آمده بودند) از ناحیه جیحون بدینجا منتقل کرده باشند، زیرا در اکتشافاتی که به سرپرستی تالستوف در آن مناطق به انجام رسیده، آثاری از استحکامات متعلق به دوران قبل از اسلام به دست آمده است. قدیمترین آن ها جَنْباس قلعه، در فاصله تقریباً ۵۰ کیلومتری رودخانه، در محلی که اکنون بایر مانده است قرار دارد و قلعه ای است به ابعاد ۲۰۰ در ۱۷۰ متر که از خشت خام ساخته شده و دیوارهای آن با ۱۰ متر ارتفاع هنوز برجاست و دارای یک دهلیز ورودی خمدار است.

اصطلاح دهلیز خمدار
دهلیز خمدار ورودی را در زبان عربی «باشُوره» می گویند. وصف مقریزی از بابِ زُوَیْلَه در قاهره این معنی را کاملاً روشن می سازد: «... او (بَدْرالجَمالی)، به خلاف آنچه در ساختمان دروازه های قلاع مرسوم است، باشوره بنا نکرد، و آن عبارت است از یک عطف (= خمیدگی) که در معبر ورودی قلعه ها ترتیب می دهند تا در وقت هجوم محاصره کنندگان، مانع تصرف آن شود و ورود دسته جمعی سواره نظام را غیرممکن سازد». بنابراین، «باشوره» معمولاً از اجزاءِ اصلی دروازه بوده است (مانند تمام نمونه های ورودی های خمدار). باوجود این، گاهی نیز یک ورودی مستقیم قدیمی، مانند باب الشرقی در دمشق، بعدها با اصلاحاتی به ورودی خمدار تبدیل می شد. این دروازه در اصل از نوع دروازه های سه دهانه معمول رومی بوده، اما فن کرِمِر (ح ۱۸۵۰) دریافت که دهانه وسطی و جنوبی با کشیدن دیواری مسدود شده و ضمیمه ای (که دیرزمانی است از بین رفته) در مقابل دهانه شمالی ساخته شده بوده تا کسانی که وارد می شوند ناچار از مسیری با یک زاویه قائمه بگذرند. با این توضیح، مقصود مقریزی را از باشوره های مدخل باب النصر و باب الفتوح می توان درک کرد، هرچند که این دو باشوره در قرن نهم از میان رفته اند. این باشوره ها ظاهراً ضمایمی بوده اند که در دوره های بعد برای جبران نقیصه ورودی های مستقیم در مقابل دروازه های اصلی ساخته شده اند، چنانکه در دمشق نیز چنین کرده اند. اینکه گفتیم که در دوره های بعد این قسمت ها را ساخته اند از آن روست که بر روی بنای این دروازه که بخوبی باقی مانده است هیچ اثری که حاکی از ویران شدن قسمتی از ساختمان باشد موجود نیست. از سوی دیگر، هرجا که ذکری از باشوره به میان آید (مثلاً در مورد سُبَیْبَه در نزدیکی بَنیاس) و مدخلِ دروازه دارای یک «عطف» باشد، نباید فرض کرد که لزوماً بنای دیگری درمقابل آن ساخته بوده اند.
ورودی خمدار با همه مزایایی که داشت از آن زمان به بعد، به صورت قاعده کلی درنیامد. حتی منصور خود در بنای رَقِّه، که چند سال بعد ساخته شد، از این طرح استفاده نکرد، و معمارِ آن، طرحِ «ورودی کج» را انتخاب کرد.

درب های قلعه معروف اُخَیضِر
...