در موقعیت تئاتر و سینما

بعضِ مورّخان و محقّقان این سخنرانی را میانِ سخنرانی های شب های دهگانهٔ شعرِ گوتهٔ سالِ ۱۳۵۶ از لحاظِ معنی استثنایی دانسته اند.
نوشتهٔ آماده ای نبود. به شادروان به آذین گفتم می خواهم دربارهٔ فشار بر نمایش چیزی بگویم و به ویژه چشم انداز بستهٔ نمایش شهرستان ها. امّا با پرخاش های تندی که بر کارگاه نمایش و تئاترهای جشن هنر در سخنرانی ها شد، دیدم در واقع می گویند چرا فشار بر نمایش کم است و چرا حکومت سانسورهای خواستهٔ ما را اعمال نمی کند! همان جا از خودم پرسیدم آیا ما از آزادی دفاع می کنیم یا آزادی می خواهیم برای سانسور دیگران؟
بیضایی، ۱۳۹۵
بیضایی یگانه سخنران از اصحابِ «موج نوی سینمای ایران» در شب های شعرِ گوتهٔ ۱۳۵۶ بود. با این که بیشترِ نطق ها و شعرهای اعضای کانونِ نویسندگانِ ایران در این ده شب علیهِ سانسورِ حکومتی بود، بیضایی و چند سخنرانِ دیگر، از جمله سیمین دانشور و غلامحسین ساعدی و هوشنگ گلشیری و علی موسوی گرمارودی، از مسائلِ دیگری نیز سخن گفتند. ضمنِ «اشاره های مستقیم به «دستگاه نظارتِ» دولتی» و شرحِ «اثرات سوء ممیزی و تفتیش»، بیضایی، با اشاره به «فرهنگ محدودکننده روشن فکران»، به نکوهشِ «نویسندگان و روشنفکرانی که دگراندیشی را محکوم می کردند» پرداخت. هادی ابراهیمی دو نیروی سانسورچی، غیر از حکومت، را که بیضایی معترضشان است چنین بازشناخته: «سانسوری که روشنفکر بر روشنفکر روامی دارد» و «افکار عمومی» همچون «سدی . . . در برابر تحول ایده ها و اندیشه های مترقی».
بیضایی به ریشه های اجتماعی و مردمیِ سانسور پرداخت و از کارِ هنرمند گفت؛ که در نتیجهٔ فشارها هنر «گره دار» و «کمپلکسه» می شود؛ که سزا نیست هنرمند پیروی گروه باشد، بلکه او «احتمالاً قراره نیازهایی رو بگه که جمع نمی دونه بهش احتیاج داره. » و چنین به پایان برد که اگر بناست دستگاه دولتی هم از آزادی سخن بگوید و «ما» هم، «من یک کمی راجع به این آزادی، مشکوکم. »