دایره المعارف نگاری در جهان اسلام

[ویکی اهل البیت] با پیدایش دین اسلام و گسترش آن در نخستین سده های هجری، تمدنی جدید در جهان پدید آمد که تا روزگار معاصر ادامه یافته است. پس از فتوحات سده های آغازین، مسلمانان با ترجمه آثار ایرانی، هندی، یونانی و سریانی به زبان عبری، مجموعه هایی عظیم از دانش های کهن گردآوردند که منشاء پیدایش آثار نو و بی سابقه گردید زیرا دانشوران مسلمان پس از آشنایی با علوم و تمدن های باستانی، خود با روش و شیوه ای تجربی دست به تحقیق زدند و آثاری نوین به وجود آوردند.
مسلمانان در میان آثار یونانی با نمونه هایی از دانشنامه آشنا شدند و چون فیلسوف و حکیم و خردمند نزد یونانیان کسی بود که بر دانش های گوناگون تسلط داشته باشد، گردآوری آثار چندرشته ای رواج یافت. دانشمندان مسلمان نیز طبعاً به تألیف و تصنیف این گونه آثار همت گماشتند و دانشنامه های مختلفی در علوم و فنون مختلف تدوین کردند. بعضی از فلاسفه و دانشمندان طبقه بندی خاصی از علوم را در اختیار جویندگان علم گذاشتند تا از اختلاف مطالب علمی گوناگون جلوگیری شود و این تقسیم بندی را مقدمه ای برای فراگرفتن آن علوم قرار دادند تا هر طالب علمی آنچه را لازم است بداند قبلاً بشناسد.
فکر تدوین مجموعه های چندرشته ای و کتاب های حاوی علوم روز از اواسط قرن سوم هجری در جهان اسلام پدید آمد و از نخستین مجموعه های دایره المعارفی این دوره، کتاب الحیوان جاحظ (255 ق) است. ابن قتیبه دینوری (231-270 ق)، ادیب عالم به صرف و نحو و مأنوس با قرآن و معانی آن عیون الاخبار را در ده کتاب و به روشی خاص تنظیم کرد که عناوینی چون قدرت، جنگ، شرافت، شخصیت، یادگیری، علم بیان، زیباشناسی، دوستی، عبادت، خوراک و زنان را شامل می شد. از دایره المعارف های مهم در جهان اسلام الفهرست ابن ندیم ابوالفرج محمد بن اسحاق (385 ق) است که تألیف آن در 377 ق. به پایان رسید. در این اثر که فهرس العلوم و فوزالعلوم نیز نامیده می شود، علاوه بر ضبط سرگذشتنامه دانشوران مسلمان و فهرست آثار ایشان، از بیست علم و فن نیز یاد شده است.
کار دایره المعارف نویسی در جهان اسلام با رسائل اخوان الصفا در قرن چهارم ادامه یافت. رسائل، مشتمل بر پنجاه و یک مقاله به زبان عربی است که پنجاه مقاله آن هر یک مربوط به شاخه ای در مباحث طبیعی، ریاضی، الهیات و علوم عقلی و اجتماعی است و مقاله پنجاه و یکم، اقسام مسائل از جمله شروط داخل شدن در انجمن "اخوان الصفا" را به اختصار توضیح می دهد.
در دوران مغول، متون "دانشنامه ای" و مجموعه ها در موضوع های گوناگون تدوین شده است، به طوری که می توان این عصر را عصر دانشنامه ها نامید.
نهایه الارب فی فنون الادب دایره المعارف دیگری است که در نُه هزار صفحه توسط مورّخ مصری، النویری (667-733ق)، تدوین شده است. این اثر در پنج بخشِ جغرافیا، مردم شناسی، جانورشناسی، گیاه شناسی و تاریخ جمع آمده است. در سال های 1301-1348م. العمری، مسالک الابصار را تألیف کرد که درباره تاریخ و جغرافیا و شعر بود. صبح الاعشی اثر قلقشندی نیز در چهارده جلد در قرن هفتم هجری نگاشته شد. در قرن هشتم ابشیهی (790-850 ق) ادیب، فقیه و واعظ مصری کتاب المستطرف را تألیف کرد که مجموعه ای در فقه و کلام، رفتار، قانون، تاریخ طبیعی، علم النفس، موسیقی و داروشناسی است. از دیگر دایره المعارف های مهم قرن هفتم محاضره الابرار شیخ محیی الدین الاعرابی اندلسی (ابن عربی) است. افزون بر این در قرن هشتم، مقدمه ابن خلدون که اغلب علوم آن دوره را شامل می شد تدوین گردید.
از دایره المعارف های متأخر اسلامی دایره المعارف بطرس البستانی و پسران او (1876-1900) است. این اثر نخستین دایره المعارفی است که در جهان اسلام به روش نوین تهیه شده است؛ و بیشتر بر <دایره المعارف امریکانا> (چاپ دوم) مبتنی است و بخش های مربوط به ادبیات عرب و اسلام را خود بستانی و همکارانش بر آن افزوده اند. دایره المعارف بستانی در سال 1956 مورد تجدید نظر فؤاد افرام بستانی، رئیس دانشگاه لبنان و گروهی از علمای لبنان قرار گرفت و برخی حذف و اضافات در آن به عمل آمد. متن بعدی دایره المعارف القرن العشرین محمد فرید وجدی (1875-1954) است که بیش از دایره المعارف بستانی صبغه دینی دارد و نخست در سال های 1910-1918 در ده جلد منتشر شد.
از دیگر دایره المعارف های جهان اسلام می توان از دستورالعلما اثر عبدالنبی احمد نگری (1173 ق)، مطلع العلوم و مجمع الفنون اثر واجد علیخان و کشاف اصطلاحات الفنون اثر علی تهانوی الهندی الحنفی (1158 ق) و نیز کشف الظنون حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1017-1067 ق) نام برد. کتاب اخیر فهرستی به زبان عربی از نام کتاب های فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف است و در آن تعاریفی از علوم مختلف نیز ارائه شده است. حاجی خلیفه برای تألیف این اثر بیست سال وقت صرف کرده است.