داعی الی الحق

محمد بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن ( ع ) مشهور به داعی الی الحق و داعی صغیر ( متوفی ۲۸۷ هجری ) برادر و جانشین حسن بن زید علوی ( داعی کبیر؛ مؤسس حکومت زیدی علویان در رویان و طبرستان ) بود. وی دانشمندی فقیه، ادیب، عارف و شاعر بود[ ۲] و در سال ۲۷۰ هجری جانشین حسن شد. او پیش از آن، برادر را در استمرار نهضتش یاری داده بود و مقام علمی و معنوی و سابقه او در نهضت، سبب شد که داعی کبیر، در اواخر عمرش از مردم و خواص برای او بیعت بگیرد. محمد بن زید، به هنگام مرگ برادر در گرگان بود. چون خبر درگذشت حسن را شنید، به سوی ساری حرکت کرد؛ اما سید ابوالحسین احمد بن محمد بن ابراهیم، داماد داعی کبیر، از فرصت استفاده کرد و از مردم آمل برای خود بیعت گرفت و جمعی از بزرگان دیلم را با بذل و بخشش، با خود همراه کرد و اموال و خزائن داعی را تصرف کرد و به چالوس رفت و مدت ده ماه حکومت کرد. [ ۳]
در خصوص تولد و جوانی او اطلاعی در دسترس نیست. به نظر می رسد خانواده او پیش از آمدن به تبرستان در عراق می زیسته اند. به نظر می رسد محمد در مسیرش به سوی تبرستان سه سال پس از این که برادرش خود را در آنجا تثبیت کرده بود در ۲۵۳ وارد شلنبه در نزدیکی دنباوند ( دماوند ) وارد شده باشد. ارجاع ابن اسفندیار به حسین بن زید احتمالاً اشتباه است چرا که هیچ جای دیگری به چنین برادری برای حسن و محمد وجود ندارد. اولین اشاره مشخص به محمد در رابطه با اشغال تبرستان توسط یعقوب لیث صفار در ۲۶۰ بوده است که به عنوان زندانی او وصف شده است. او ممکن است توسط یعقوب در گرگان که بعدها آن را برای برادرش اداره می کرد در ۲۶۳ دستگیر شده باشد. یعقوب آزادش کرد. او برای دیدار مادرش به تبرستان رفت.

رجوع شود به:ناصر کبیر (مدینه ۲۳۰ ـ آمل ۳۰۴ق)