داستان پلیسی در ادبیات ایران

ترجمۀ داستان های پلیسی در ایران از اواخر دورۀ قاجار شروع شد. در سال های ۱۳۰۰ـ۱۳۲۰، مترجمان معروفی مثل نصرالله فلسفی و عنایت الله شکیباپور به ترجمۀ آثار موریس لبلان ـ خالق آرسن لوپن ـ و کانن دویل ـ خالق شرلوک هولمز ـ پرداختند. جزوه های پرکشش عملیات نات پنکرتون کارآگاه خصوصی امریکایی، یا جزوه هایی در توصیف عملیات جینگوز رجایی در آن روزگار خوانندگان بسیار داشت. در سال های ۱۳۳۰ـ۱۳۴۰، ترجمۀ آثار آگاتا کریستی، جیمز هاردلی چیز و آلفرد هیچکاک رونق داشت. کتاب هفته نویسندگانی چون داشیل هامت و ریموند چندلر را معرفی کرد و کریم کشاورز آثار ژرژ سیمنون را به فارسی برگرداند. در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آهنگ ترجمۀ رمان های پلیسی افزایش یافت و برخی از مترجمان ادبیات متعالی، مثل کریم امامی، فرزانه طاهری و مژده دقیقی به این کار روی آوردند. گذشته از تأثیری که آثار ترجمه شده بر پلیسی نویسان ایرانی نهاد، می توان منشأ داستان پلیسیِ ایرانی را در گذشته های دور، در سرنوشت قهرمانان داستان های هزار و یک شب جست و جو کرد. بخشی از داستان هایی که شهرزاد زیر سایۀ وحشت انگیز مرگ می گوید از نوع داستان های کارآگاهی و جنایی و داستان تبهکاری های راهزنان و دغل بازهاست. پاورقی نویسان ایرانی در ساخت فضاهای اسرارآمیز که محل روی دادن حادثه های وحشتناک است از این داستان ها تأثیر پذیرفتند. آنان برای جلب خوانندۀ بیشتر، از هیجان آفرینی های جنایی حداکثر استفاده را بردند. مثلاً رمان مشهور دلشاد خاتون اثر زمانی آشتیانی (۱۲۹۴ـ۱۳۶۸) قصۀ اسرارآمیز وقایع خونینی است که از رقابت های سیاسی ناشی می شود. تلاش قهرمانان برای به دام انداختن یکدیگر، تا پای مرگ رفتن آدم ها و به معجزه ای رهیدن، آدم ربایی ها و فرارهای اتفاقی، خنجرها و زهردان ها، سرداب ها و سیاه چال ها، رازهای خانوادگی و مرگ های اسرارآمیز، فضایی پردسیسه و جنایی پدید می آورند. پاورقی نویس دیگری مثل شاپور آرین نژاد، در رمان تاریخی ده مرد رشید (۱۳۳۵)، شبکه ای از توطئه های غیرمنتظره پدید می آورد که داستان را از تجسسی از نوع داستان پلیسی برخوردار می کند. به این ترتیب، پاورقی های جنایی یا از دل پاورقی های تاریخی و عاشقانۀ انباشته از حادثه های خونین سر برمی آورند، یا صورت ایرانی شدۀ داستان های ترجمه شدۀ غربی هستند. معروف ترین نویسندۀ پاورقی های پلیسی، امیر عشیری (۱۳۰۳ـ ) است که آثاری چون رد پای یک زن (۱۳۴۴) و مردی که هرگز نبود را پدید آورده است. همچنین می توان از اطاق کبود (۱۳۲۶) اثر ناصر نظمی (۱۳۰۰ـ۱۳۴۴)، پنجه های پوسیده نوشتۀ صدرالدین الهی، و پاورقی های پرویز قاضی سعید (۱۳۲۱ـ ) نام برد. در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بعضی از بازپرسان امور جنایی، مثل حمیدرضا گودرزی و احمد محققی، تجربیات درگیری خود با پرونده های جنایی را به شکل داستان پلیسی درآورده اند. سرشت جست وجوگرانۀ ژانر پلیسی، در آثار نویسندگان پیشرو نیز بازتاب هایی یافته است. البته کمتر به اثر پلیسی، به معنای متعارف آن برمی خوریم. اما بعضی از نویسندگان از صناعت پیچیدۀ داستان پلیسی برای نوشتن آثار خود بهره برده اند. صادق هدایت (۱۲۸۱ـ۱۳۳۰) در رمان بوف کور (۱۳۱۵) هیجان داستان جنایی را با کابوس های فردی و تاریخی تلفیق می کند. او در داستان «سه قطره خون» نیز به درگیری ذهنی یک راوی آشفته حال با ماجرای قتلی معمایی می پردازد. هدایت در هر دو داستان، به شکلی هنرمندانه مرز میان قاتل و مقتول را برمی دارد. بزرگ علوی (۱۲۸۲ـ۱۳۷۵) که هم زمان با هدایت شروع به داستان نویسی کرد، ساختار داستان های خود را براساس جست وجوی راوی برای کشف راز شکل داد. طرح داستان های کوتاه و رمان چشم هایش (۱۳۳۱) مبتنی بر تعلیقی مدام است. به هنگام خواندن آن ها، همۀ حواس خواننده متوجه درک این نکته است که مسبب ماجرا کیست؟ نویسنده موفق می شود با حفظ «راز»، خواننده را تا لحظۀ گره گشایی نهایی، در حالت تردید و تحیر نگه دارد. ماجرای رمان های تنگسیر (۱۳۴۲) و سنگ صبور (۱۳۴۵) اثر صادق چوبک (۱۲۹۵ـ۱۳۷۷) حول قتل هایی با مضمون اجتماعی شکل می گیرد. اما بهرام صادقی (۱۳۱۵ـ۱۳۶۳) در رمان ملکوت (۱۳۴۰) از عنصر معمایی داستان پلیسی به شیوه ای نمادین استفاده می کند و به «راز» معنایی اسطوره ای ـ روان شناختی می بخشد. اسماعیل فصیح (۱۳۱۳ـ ) الگوی رمان های خود را از آثار پلیسی نویسان امریکایی مثل ریموند چندلر و داشیل هامت می گیرد. اولین رمان او، شراب خام (۱۳۴۵)، یک داستان جست وجوگرانۀ کارآگاهی است. فصیح در رمان های بعدی، از هیجان پلیسی اثر، به نفع جنبه های «روشنفکرانه» کاست. اما در محور همۀ آثارش جلال آرین قرار دارد که نقش کارآگاه داستان های غربی را ایفا می کند. فصیح را می توان نویسنده ای دانست که رمان پلیسی ایران را از سطح پاورقی های عامه پسند سراسر خشونت، فراتر بُرده و به آن ظرافت یک ژانر ادبی خلّاق را بخشیده است. رمان انسان، جنایت و احتمال (۱۳۵۰) اثر نادر ابراهیمی (۱۳۱۵ـ ) نیز از شکلی معمایی و جست وجوگرایانه برخوردار است. هوشنگ گلشیری (۱۳۱۶ـ۱۳۷۹) متأثر از ساخت تردید برانگیز داستان های بزرگ علوی و رمان نو فرانسه، برخی از داستان های مجموعۀ مثل همیشه (۱۳۴۷)، مانند «شب شک» و «مردی با کراوات سرخ»، را براساس جست وجوی فردی شکل داده که در میانۀ اظهارات ضد و نقیض قرار گرفته است. در رمان فیل در تاریکی (۱۳۵۸) اثر قاسم هاشمی نژاد، رمان پلیسی ایران، گذشته از ایجاد هیجان، به جست وجوی احساس و تأثر روی می آورد و بُعدی روان شناختی می یابد. بعضی از نویسندگان تجربه گرای سال های پس از پیروزی انقلاب، برای آفرینش فضایی پر رمز و راز، از عنصر شک و جست وجوی ژانر پلیسی بهره برده اند. داستان های کنایی اصغر عبداللهی (۱۳۳۴ـ ) در فضایی پر از شک و تردید پیش می روند و خواننده را مضطرب می کنند. رضا جولایی (۱۳۲۹ـ ) نیز با پیچشی در طرح داستان های واقع گرایانۀ خود، به آن ها کیفیتی رازآمیز می بخشد. او گاه کارآگاه داستان های خود، یعنی کارآگاه یحیی خان، در داستان های «پرونده» و «سیلاب»، را وامی دارد تا در بحبوحۀ آشوب های سیاسی عصر مشروطه، به تحقیق دربارۀ قتلی مرموز بپردازد. جولایی گاه نیز الگوی خود را از رمان سیاه قدیمی، دراکولا در رمان جاودانگان (۱۳۷۶)، می گیرد. بعضی از داستان های شهریار مندنی پور (۱۳۳۵ـ ) را می توان مثل یک داستان پلیسی، که سرشتی تاریخی ـ متافیزیکی دارد، خواند. نویسندگان دیگری هم هستند، مثل رضا فرخفال (۱۳۲۸ـ )، که با بهره گیری از جاذبۀ معما، به آثارشان کیفیتی مرموز می بخشند. داستان نویسان نوگرا، که به داستان به مثابه جُستاری پژوهشی می نگرند، شگردهای ژانر پلیسی را به شیوه های گوناگون در آثار خود به کار می برند. نیز ← داستان_پلیسی_ـ_جنایی