داریوش سوم

او در سال ۳۸۰ پیش از میلاد در پارسه متولد شد و در سال ۳۳۰ پیش از میلاد کشته شد. در شاهنامهٔ فردوسی و تاریخ سنتی ایرانیان، داریوش سوم با نام �دارا� شناخته می شود و پدر او داراب معرفی شده است.
در زمانه سلطنت اردشیر سوم، ساتراپ ارمنستان بود. امپراتوری هخامنشیان به سبک ایالتی اداره می شد و هر کشور و منطقه تازه فتح شده ای، یک فرمانروای ایرانی داشت؛ یعنی در واقع ما با یک امپراتوری جغرافیایی روبه رو بوده ایم تا یک امپراتوری نژادی و هویتی و سرزمینی؛ هرچند هویت ایرانی نیز در آن دوره به شدت مورد توجه بوده است. داریوش سوم هم چون رشادت های زیادی از خودش نشان داده بود، ارمنستان را به او داده بودند تا حکومت کند. اردشیر سوم سرانجام به دست باگواس خواجه کشته شد که وزیر بسیار مقتدر شاه هخامنشی بود. باگواس فردی به نام ارشک را پادشاه کرد. ارشک هم خواست حالی از باگواس بگیرد که به دست وی کشته شد. این وزیر بسیار مقتدر سرانجام داریوش سوم را به تخت سلطنت رساند؛ ببینید چه اعجوبه ای بوده است.
حمله به سرزمین نیل
باگواس به فکر افتاد که کلک داریوش سوم را هم بکند. به همین دلیل زهری در غذایش ریخت تا به او بخوراند اما داریوش سوم ثابت کرد که چرا ساتراپ ارمنستان شده بود؛ او پیش دستی کرده و این زهر را به جناب وزیر اعظم پرقدرت خورانده و ماجرای قتل شاهان را پایان داد. در این بین شورشی در مصر اتفاق افتاده و داریوش سوم به این سرزمین رفت و آن را سرکوب کرد و سرزمین نیل را زیر فرمان خود آورد.
نامه ای که نادیده گرفته شد
در این هنگامه، اسکندر مقدونی ۲۰ سال داشت و در حال متحدکردن مقدونیه و پایه گذاری امپراتوری جدیدش بود. اما ببینید که تاریخ چه بازی هایی دارد. داریوش در سال ۳۳۴ پیش از میلاد که داشت از فتح مصر برمی گشت، نامه ای از آتن، پایتخت یونان دریافت کرد. آنها کمک مالی می خواستند تا با اسکندر فرزند فیلیپ مقابله کنند. او نسبت به این نامه بی اعتنایی کرد. چرا شاه هخامنشی باید یک جوان بیست ساله مقدونی را جدی می گرفت؟ اما بعدها که متوجه اهمیت اسکندر شد و برای یونانی ها کمک مالی فرستاد. دیگر دیر شده و یونان زیر پرچم اسکندر رفته بود. پادشاه جوان مقدونی همین دخالت ها را بهانه ای قرار داد تا با ارتشی ۳۵هزار نفره در بهار ۳۳۴ پیش از میلاد، به آسیای صغیر حمله کند.
اولین جنگ ها
اولین درگیری اسکندر و ایرانیان در کنار رود گرانیک اتفاق افتاد. چند ساتراپ ایرانی در منطقه آسیای صغیر با این که فکر نمی کردند چنین جوانکی بتواند برای شان دردسری تولید کند، به مبارزه با او رفتند. ارتش ایران ۱۶ هزار نفر بود. آنها شکست خوردند و فرمانده شان کشته شد. نبرد بعدی جنگ ایسوس بود که در آن، ارتش داریوش سوم با ۳۰۰ هزار نفر، در برابر اسکندر به زانو درآمد. البته از خیانت ساتراپی های تحت امر هخامنشیان هم نباید بی تفاوت عبور کرد. ما که نمی دانیم ولی می گویند اسکندر توانست مادر، همسر و فرزندان داریوش سوم را اسیر کند. این شکست را هم ناشی از اشتباه بزرگ داریوش سوم می دانند. او اگر نبرد را به یک جای دشت مانند می کشاند، می توانست به طور مطلق اسکندر را شکست بدهد.
نبرد گوگمل
اما سرنوشت سازترین نبرد را بین هخامنشیان و اسکندر، باید نبرد گوگمل بدانیم؛ نبردی که در آن، امپراتور ایرانی دوباره ارتشی بزرگ فراهم کرد و به مقابله با مقدونیه ای ها و یونانی ها شتافت. هنوز هم در دانشکده های نظامی جهان، این نبرد به عنوان نمونه ای از پیروزی کلاسیک یک ارتش کوچک بر ارتشی بزرگ با استفاده از اصل تمرکز قوا تدریس می شود. جنگ گوگمل یا نبرد اربیل، عملاً کار هخامنشی ها را تمام کرد. ایرانی ها که از نبردهای قبلی حسابی سرخورده و خسته بودند، فرصتی نیافته بودند تا بتوانند خودشان را برای چنین نبردی آماده کنند.
حیله اسکندر
در شب قبل از این نبرد، اسکندر دست به حیله ای زد. او تعمداً اجازه داد که چند تن از سربازانش اسیر ایرانی ها شوند. آنها نیز به صورت ساختگی و زیر شکنجه اعلام کردند که بله، امشب اسکندر قصد حمله دارد. در نتیجه ارتش بزرگ داریوش سوم به حال آماده باش درآمد. اسکندر هم برای این که نشان بدهد که چنین قصدی دارد، گروهی از سربازان و ارتش خودش را در طول شبانه روز مأموریت داد که از طرفین مختلف به اردوگاه ایرانی ها حمله کنند. این حمله تا سحرگاه ادامه داشت. نتیجه؟ ایرانی ها در طول شب بیدار مانده و خسته شده بودند و ارتش اسکندر، حسابی استراحت کرده بودند.
مردی با شنل سرخ
آفتاب که زد، در حوالی اربیل یا گوگمل، دو ارتش مقابل هم ایستادند. اسکندر، با آن کلاهخود معروف و شنل سرخ خودش، روبه روی ارتش اش ایستاد تا حسابی به آنها روحیه بدهد. اما اسکندر مقدونی، چیزهای دیگری هم درباره جنگ می دانست و همین دانستنی ها، باعث شد تا نگاه خاصی به این نبرد داشته باشد. اسکندر می دانست که سربازان هخامنشی، صرفاً به واسطه شاه است که اطراف هم گرد آمده اند. آنها از سرزمین های مختلف به سربازی گرفته شده بودند و اساساً تعهدی به کشور و سربازان دیگر و . . . نداشتند. یکی از اصول بزرگ جنگی اسکندر هم که همیشه روی آن تأکید می کرد، تمرکز قوا بود؛ تمرکز در نقطه سرنوشت ساز جنگ. او نقطه سرنوشت ساز جنگ را پادشاه می دانست. اسکندر در نبردهای خودش، اکیداً روی نابودی ارتش ها تمرکز نمی کرد؛ همه حواس او فراری دادن یا حتی کشتن پادشاه بود.
در جست وجوی پادشاه
نبرد که شروع شد، ابتدا ارابه های وحشتناک ایرانی به میدان رفتند؛ ارابه هایی که در چرخ های آنها تیغ های بزرگی تعبیه شده بود و هر جنبده ای را می توانست از میان بردارد. اسکندر که از پیش به چنین اتفاقی فکر کرده بود، به نیزه داران خودش دستور داد که این ارابه سوارها را از دور خارج کنند. بدین ترتیب این سلاح مهلک از میان برداشته شد. سواره نظام دوارتش هم به نبرد با هم شتافتند. اما اسکندر و گارد ویژه اش، هنوز آرام ایستاده بودند و انگار که اتفاق و فرصتی را انتظار می کشیدند. چیزی که از گفته افرادی چون آرین و پلوتارک در کتاب �زندگی اسکندر کبیر� برمی آید، ارتش ایران چهار برابر ارتش اسکندر بود؛ یعنی ۲۰۰هزار نفر به ۵۰هزار نفر. ارتش ایران تنها کافی بود حمله گازانبری کند تا کار تمام شود. اتفاقاً داریوش سوم هم همین فکر را کرد. به محض این که جناحین ارتش ایران از هم جدا شده و به جنگ شتافت، اسکندر موقعیت مناسب را پیدا کرد؛ اطراف داریوش سوم خالی بود. او دنبال پادشاه بود، نه نابودی ارتش. به محض این که چنین فرصتی دست داد، فرمان حمله را صادر کرد.
فرار داریوش
داریوش به محض این که متوجه نقشه اسکندر شد، از ترسش پا به فرار گذاشت. سواره نظام ویژه اسکندر همین طور ارتش ایران را می شکافت و به محل استقرار شاه هخامنشی نزدیک می شد. داریوش سوم که فرار کرد، فرماندهان اصلی اش هم فرار را بر قرار ترجیح دادند. این خبر بین ارتش ایران پیچید که شاه و فرماندهان فرار کرده اند و در نتیجه شیرازه کار از هم فرو پاشید. می گویند که داریوش سوم زره خودش را درآورده و سوار اسب مادیانی شد و گریخت.
مرگ در تنهایی
داریوش سوم به همدان فرار کرد ولی وقتی که فهمید اسکندر در حال رسیدن به اوست، عازم پارت شد تا کارش را دنبال کند. ساتراپ بلخ که در این دوره از فرصت استفاده کرده و خودش را شاه خوانده بود، داریوش را دستگیر و زندانی کرد. او می خواست پاداش یا وعده خوبی در قبال پس دادن داریوش سوم بگیرد اما به محض این که خبر رسیدن یونانی ها و مقدونیه ای ها را شنید، داریوش سوم را زخمی کرده و گریخت. سرانجام همین زخم او را از پای درآورد؛ در حالی که یکی از فرماندهان یونانی اسکندر به او رحم آورده و آب می داد.