خیمه شب بازی

نمایش عروسکی یا خیمه شب بازی طبق آخرین نظریه ها در اصل از ایران شروع شده[ نیازمند منبع] و یا در هند، عروسک سازی و خیمه شب بازی از دوران باستان در هندوستان مرسوم بوده و در مناطق مختلف این کشور با نام های گوناگونی شناخته می شود. کشف عروسک هایی سفالی از سایت های باستانی دره سند به عنوان نشانه ای از خیمه شب بازی تلقی می شود. [ ۱]
برخی خیمه شب بازی را به کمدیا دل آرته منسوب می دانند و گروهی بر این عقیده اند که از کشورهای کهن چین، هند، ژاپن و نواحی جنوب شرقی آسیا به اروپا نفوذ کرده است. [ ۲] خیمه شب بازی یا شب بازی، شب ها و در خیمه ای که دو طرفش دو چراغ روشن بود، نمایش داده می شد. صحنه صندوقی بود به درازای سه ربع و بلندی نیم ذرع. یک طرف صندوق به طرف تماشاچیان باز بود و سه طرف دیگرش اتاقی را نشان می داد. صندوق در خیمه بود و نمایشگردان پشت صندوق مخفی می شد و عروسک ها را با نخ یا بال های نازک تکان می داد. در نمایش های خیمه ای که خاص طبقات بالا اجرا می شد، نمایش ها مجلل و مفصل و خیمه فاخر و رنگارنگ بوده است. [ ۳]
عطا ملک جوینی ( وفات ۶۸۰ هجری قمری ) در قرن هفتم در کتاب خود تاریخ جهانگشا که تاریخ مغولان است، گزارشی از خیمه شب بازی در روزگار اوکتای قاآن می دهد:
روزی خیمه شب بازان از ختا ( شهری میان ترکستان و چین قدیم ) آمده بودند و عروسک های ختایی عجیب و غریبی با خود آورده بودند که ما هرگز ندیده بودیم و به خیمه شب بازی پرداختند و در این هنگام عروسکی را که شکل پیرمردی با ریش سفید بود، از صندوق بیرون آورده و به صورت اسیر به نمایش درآوردند. اوکتای قاآن پرسید این صورتِ کیست؟ گفتند صورت مسلمانی است یاغی که به دست لشکریان اسیر آمده است. اوکتای قاآن بی درنگ فرمود که بازی را متوقف بدارند. »[ ۴]
در قدیم به این هنر، شب بازی نیز گفته می شده است؛ همچنان که واعظ کاشفی گفته است:
نظامی گنجوی فرموده است:
در ایران خیمه شب بازی در زمان بهرام گور مقارن با کوچ بازیگران کولی هند متداول شد. این نمایش شاد به مناسبت جشن ها، عروسی ها و ختنه سوران ها به اجرا درمی آمد. در خیمه شب بازی تعدادی عروسک در اندازه های ۲۰ تا ۲۵ سانتی متر از چوب ساخته شده بود و در محلی به نام خیمه به جای آدم ها ایفای نقش می کردند. عروسک های زن روسری، شلیته و چاقچور بر تن داشتند و عروسک های مرد کلاه نمدی، پیراهن آبی یا قرمز و شلواری سیاه و گشاد.

نوعی نمایش عروسکی. در این نمایش عروسک هایی را که به نخ هایی نازک متصل اند بر روی صحنه می آورند، و به وسیلۀ آن نخ ها عروسک ها را به حرکات جورواجور وامی دارند. قدمت این نمایش حدوداً به قرن ۴ق می رسد. روایت است که این نوع نمایش به همراه نمایش «قره گوز» از ترکستان به ایران و عثمانی آمده است، و برخی نیز منشأ آن را کشور چین می دانند. خیمه شب بازی در ایران هویت مشخصی دارد و به هیچ یک از انواع دیگر نمایش های عروسکی شباهت ندارد. در این نمایش علاوه بر عروسک ها، مرشد و حتی گاهی نوازندۀ کمانچه قصه را پیش می برند. در خیمه شب بازی مرشد به خلاف سنت های معمول، قصه گو و نقال و روایتگر نیست، بلکه یکی از بازیگران است که میان او و عروسک ها ارتباط عاطفی برقرار می شود و عمل نمایشی صورت می گیرد. ارتباط میان مرشد و عروسک ها را از دو جنبۀ متفاوت می توان بررسی کرد: مرشد بزرگ تر و در مقام پدر است ، و عروسک ها او را «باباجان» خطاب می کنند و برای هر حرکت و عمل خود از وی اجازه می گیرند، اما عروسک ها درعین حال با او مثل یکی از شخصیت های قصه درگیر می شوند. عروسک ها با هم ارتباط چندانی برقرار نمی کنند، حرکات آنان معمولاً محدود و کم وبیش مشابه است، و ارتباط میان آن ها از طریق مکالمه با مرشد برقرار می شود؛ به جز «مبارک»، که گاه با عروسک های دیگر مستقیماً گفت وگو می کند. عوامل اجرایی خیمه شب بازی معمولاً از سه نفر تشکیل می شود: عروسک گردان، که در پشت خیمه قرار می گیرد ـ و دیده نمی شود ـ و عروسک ها را به تنهایی هدایت می کند و به جای همۀ آن ها حرف می زند؛ و مرشد که ضمناً نوازندۀ تنبک نیز هست ، و ضمن تنظیم حرکات عروسک ها با ضرب آهنگ تنبک با آن ها مکالمات شیرینی برقرار می کند و گاهی هم ابیات مناسب حال شخصیت ها و روند قصه را می خواند؛ و نوازندۀ کمانچه ـ گاهی هم سازی دیگر مثل ویولن که در واقع موسیقی متن زنده و مناسبی را چاشنی بازی عروسک ها می کند و در جایی که مرشد زورش به عروسک ها (مخصوصاً به، «مبارک») نمی رسد از او می خواهد که مداخله کرده و به کمک او بشتابد. شیوۀ اجرای این نمایش به این صورت است که چادری چهارگوش نصب می شود. در عمق پارچه ای شبیه پرده آویخته می شود که از بالای آن عروسک گردان عروسک ها را روی صحنه هدایت می کند. در دو سمت سکو و خیمه ، مرشد یا نوازندۀ ضرب (در سمت راست تماشاگران) و نوازندۀ کمانچه (در سمت چپ تماشاگران) قرار می گیرند. عروسک ها به کمک نخ هایی از جنس یال اسب ، که تعداد آن ها سه الی شش نخ است، و به دست ها، پاها و سر و پشت عروسک ها نصب می شود، به وسیلۀ چوبی صلیبی شکل توسط عروسک گردان به حرکت درمی آیند. در نمایش خیمه شب بازی بارگاه سلیم خان ، «مبارک» شخصیت محوری است. او غلام سیاه زیرک، باهوش، فضول، و حاضرجوابی است که با حرکات شیرین و شوخی های بامزه اش سبب سرگرمی تماشاگران می شود، و هموست که در این بازی ایجاد جاذبه می کند و موقعیت را برای بداهه پردازی هموار می سازد. حضور «مبارک» سبب می شود که گردانندگان بازی بتوانند از موضوع و متن اصلی خارج شده و مسائل اجتماعی روز را در نمایش مطرح سازند. پهلوان کچل (کچلک) نام یکی دیگر از شخصیت های کهن خیمه شب بازی ایرانی است و آدمک از دیگر شخصیت های این نمایش است که ویژگی های اغراق آمیز دارد. در طراحی و ساختن آدمکِ نمایش پاره ای از خصوصیات شخصیت های واقعی بیش از حد واقعیت برجسته می شود.

خیمه شب بازی (کتاب). (یا: عروسک پشت پرده) مجموعه ای از داستان های کوتاه، نوشتۀ صادق چوبک، در ۱۳۲۴ش. در این اثر، که نخستین مجموعه داستان چوبک و حاوی بخشی از بهترین نوشته های اوست، نویسنده به مسائل مردم مطرود و فراموش شدۀ اعماق جامعه می پردازد و با نثری زنده و رنگین از واژگان عامیانه، احساسات آن ها را نشان می دهد. نویسندۀ دانای کل کنار می رود تا داستان با عینیت گرایی خونسردانه ای ضمن مکالمۀ شخصیت ها پیش رود و این صناعتی مناسب برای روایت داستان هایی است که در نفی اقتدار و مقهوریّت نوشته شده اند.