خیام عمر بن ابراهیم

خیّام، عمر بن ابراهیم (نیشابور ۴۳۹ـ۵۲۶ق)
خیّام، عمر بن ابراهیم
خیّام، عمر بن ابراهیم
خیّام، عمر بن ابراهیم
خیّام، عمر بن ابراهیم
خیّام، عمر بن ابراهیم
خیّام، عمر بن ابراهیم
خیّام، عمر بن ابراهیم
شاعر، ریاضی دان، منجم، فیلسوف و طبیب ایرانی. او را یکی از سه یار دبستانی (با حسن صباح و خواجه نظام الملک) دانسته اند که با هم پیمان بسته بودند هرکدام به مقامی رسید، آن دو دیگر را نیز برکشد؛ اما این مطلب داستان گونه ای بیش نیست، چه این سه نفر تفاوت سنی بسیار داشته اند. همچنین او را یکی از دانشمندانی دانسته اند که برای سلطان ملکشاه سلجوقی در ۴۶۷ق در اصفهان زیج جلالی را ترتیب دادند. معاصران او وی را در حکمت، تالی ابن سینا می شمردند. ظاهراً به عراق و خراسان سفر کرده و بیشتر عمر به تدریس حکمت و پژوهش در ریاضیات سرگرم بوده است. زمخشری مفسر و لغوی نامدار در الزاجر للصغار از مشاجرۀ کوتاهی که در لغت با وی داشته با فخر یاد کرده و وی را «حکیم الدنیا و فیلسوف ها» خوانده است. به گفتۀ ابن فندق در تدریس گشاده دست نبوده است. در حکمت، طب، قرائت، ادب و ریاضیات و نجوم تبحر داشته است. اهمیت اندیشه ها و نوشته های علمی او چندان است که او را نسبت به عهدی که در آن می زیسته چند قرن جلوتر می برد. کار خیام در جبر بیشتر به روزگار دکارت، پاسکال و نیوتون تعلق دارد. در حقیقت شهرت رباعیات خیام چنان در اطراف جهان پیچیده که خیام دانشمند و فیلسوف را کم رنگ کرده است. درحالی که در منابع قدیم از وی بیشتر در ردیف دانشمندان، ستاره شناسان و ریاضی دانان یاد شده است. حتی نظامی عروضی در چهار مقاله نام وی را در مقالۀ سوم که در نجوم است، آورده است. شهرزوری تنها به فارسی سرایی او اشاره کرده، اما فخر رازی در التنبیه یک رباعی فارسی از او آورده است. در سندبادنامه پنج رباعی بدون نام سراینده اش نقل شده که در مستندات معتبر بعدی از خیام آورده شده است. پس از آن معتبرترین و موثق ترین کتابی که دو رباعی به نام خیام آورده مرصادالعباد نجم دایه است که در ۶۱۹/۶۲۰ق نوشته شده است. نجم دایه به خیام تاخته و او را دهری و گمراه دانسته است. از دیگر مأخذ رباعیات خیام می توان به تاریخ جهانگشا، تاریخ گزیده، تاریخ وصاف، فردوس التواریخ، مونس الاحرار، نزهة المجالس و اقطارالقطبیه اشاره کرد. از قرن ۸ق شمار رباعیات منسوب به خیام افزایش یافت. در نتیجه، تذکره نویسان هر رباعی که اندیشۀ خیامی داشته به نام او آورده اند. ژوکوفسکی این رباعیات را «رباعیات سرگردان» خواند. شهرت عالم گیر خیام مرهون کوشش و پشتکار شاعر انگلیسی فیتز جرالد است که رباعیات منسوب به او را در ۱۸۹۵ به انگلیسی برگرداند. به یقین اگر ترجمۀ او نبود نه تنها خیام در دنیا دارای این شهرت نبود، بلکه ایرانی ها نیز مانند امروز او را نمی شناختند. رباعیات خیام به بیشتر زبان ها از جمله به انگلیسی، فرانسوی، روسی، آلمانی، ترکی، ارمنی و عربی ترجمه شده است. ژوکوفسکی، فریدریش روزن، کریستنسن و ژان بابتیست نیکلا چاپ های انتقادی منزهی از رباعیات خیام منتشر کرده اند. درون مایۀ رباعیات خیام توجه به نیستی، دم غنیمت دانستن، شک و حیرانی است و گویا با افکار ابوالعلای معری، شاعر بدبین عرب، آشنایی داشته است. از آثارش: رسالۀ جبر و مقابله (تهران، ۱۳۱۷ش) به عربی؛ رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس (تهران، ۱۳۱۴ش)؛ مختصری در طبیعیات؛ رسالۀ زیج ملکشاهی؛ رساله ای در علم کلیات (۱۳۰۹ش)؛ رساله ای در کون و تکلیف (مصر، ۱۳۳۵ق) نوروزنامه (تهران، ۱۳۱۲ش) که منسوب به خیام است؛ ترجمۀ فارسی خطبۀ ابن سینا از عربی (۱۳۱۰ش)؛ دو تقریر فارسی و عربی در وجود (۱۳۱۰ش)؛ رسالۀ شرح المشکل من کتاب الموسیقی؛ مجمع القوانین نجوم.