خوشنویسی اسلامی و ایرانی

دانشنامه آزاد فارسی

خوشنویسی در جهان اسلام همواره یکی از برجسته ترین مظاهر هنرهای تجسمی یا بصری به شمار رفته است و آن را هنر اصلی می دانستند، زیرا بدون وجود آن از اعتبار هنرهای دیگر کاسته می شده است. خوشنویسی از آن روی که در ثبت قرآن، کلام وحی، به کار می رفته، هنری قدسی شناخته می شد. آنان خط زیبا را در اغلب هنرها ازجمله سفالگری و کاشی کاری به کار می گرفتند. علت دیگری که باعث شد خوشنویسی اسلامی مرکز و محور هنرهای بعدی شود، آن بود که نگارگری و پیکرتراشی حرام شده بود. در قرون اولیۀ هجری، خط کوفی نخست در تحریر قرآن معمول شد. اما در جریان تکامل خود تا قرن ۵ق به خطی ناخوانا تبدیل شد و رفته رفته خط نسخ جای آن را گرفت. گرچه، نسخ تنوع خط کوفی را نداشت، اما نگارش آن آسان تر و خواندن آن سهل تر بود. به علاوه، نقطه گذاری در این قلم صورت گرفت. ابن مقله (قرن ۴ق) و ابن بواب نقشی مهم در به قاعده درآوردن خط نسخ داشتند. ابن مقله شش قلم نسخ، ثلث، ریحان، محقق، توقیع و رقاع را وضع کرد و یک قرن بعد ابن بواب به آن ها تناسب بخشید. اما یاقوت مستعصمی در قرن ۷ق قواعد آن را تکمیل کرد و خود سرآمد خوشنویسان آن دوره شد. شاگردان معروف یاقوت ـ شیخ زاده سهروردی، یوسف مشهدی، مبارک شاه زرین قلم تبریزی، سید حیدر جلی نویس، نصرالله طبیب عراقی، و ارغون کاملی ـ که به استادان شش گانه شهر ه اند، قلم های خط عربی را در ممالک اسلامی گسترش دادند. بعدها از قلم های رقاع و توقیع خط تعلیق پدید آمد. سپس دو خط دیگر، شکستۀ تعلیق و نستعلیق، از آن استخراج شد که شکستۀ تعلیق را برای نامه نگاری و نستعلیق را برای کتاب نویسی به کار می بردند. خواجه تاج اصفهانی، عبدالحی منشی استرآبادی و خواجۀ اختیار منشی از خوشنویسان بنام خط شکستۀ تعلیق بودند. سپس نستعلیق، ترکیبی از نسخ و تعلیق به وجود آمد؛ این خط در ابتدا نسختعلیق نامیده می شد. نخستین نستعلیق نویس میرعلی تبریزی بود و میرزا جعفر بایسنغری، اظهر تبریزی، سلطان علی مشهدی، میرعلی هروی، شاه محمود نیشابوری، باباشاه اصفهانی و سرآمدِ آنان میرعماد، که زیبایی این خط را به کمال رساند و شاگردان بسیاری تربیت کرد، از نستعلیق نویسان بعدی بودند. در دورۀ قاجاریه خوشنویسان بنامی ظهور کردند؛ ازجمله میرزا عباس نوری، میرزا فتحعلی حجاب شیرازی و میرزا محمدرضا کلهر. کلهر کلفت نویسی می کرد و به اصطلاح گوشتی می نوشت. این دوره برابر بود با ورود صنعت چاپ به ایران، به همین علت خط کلهر در صنعت چاپ به کار رفت. در اوایل قرن ۱۱ش از خط شکسته نستعلیق برای نوشتن نامه ها و تحریر استفاده کردند و کم کم جانشین شکسته تعلیق شد. برخی از استادان معروف این قلم عبارت بودند از مرتضی قلی خان شاملو، شفیع، و میرزا حسن کرمانی. پس از آن درویش عبدالمجید طالقانی شکسته را به اوج زیبایی رساند. نستعلیق و شکسته نستعلیق را ایرانیان با توجه به ویژگی های زبان فارسی وضع و اعراب گذاری حروف را حذف کردند. ارزش زیبایی شناختی خوشنویسی در قابلیت تنظیم و ترکیب ابعاد حروف است. در شیوه های مختلف تناسب حروف بر اساس «نقطه»، همان پهنا یا دانگ قلم نی، شکل می گیرد. اکنون سه قلم نسخ، نستعلیق، و شکسته نستعلیق کاربرد بسیار دارد.

پیشنهاد کاربران

بپرس