خوش نشین ها روستاییان بی زمین هستند و جزو جمعیت روستایی بشمار نمی آیند.
در روستاهای
ایران کسانی می زیستند که نه مالک زمین و نه اجاره دار بودند. این دسته یک قشر اجتماعی خاص را تشکیل می دادند که خوش نشین نامیده می شدند. نامگذاری خوش نشین بر مبنای این واقعیت صورت گرفته بود که گفته می شد آن هایی که نه زمینی را زیر کشت می برند و نه مالک آن هستند، زندگی آسوده تری دارند، زیرا لازم نیست نگران دشواری های معمول کار کشاورزی باشند. در خراسان اصطلاح آفتاب نشین بجای خوش نشین رایج بود. خوش نشین آن دسته از ساکنان روستاها هستند که نه زمین دار هستند و نه زمینی در اجاره دارند و نه با سهم بری از محصولی که می کارند معاش خود را تأمین می کنند. [ ۱]
خوش نشین به معنای روستایی فاقد زمین یا
نسق ( حق استفاده از زمین ) است که صرفاً کاری غیر کشاورزی یا کارگری کشاورزی می کرد و بنابر تعریف هرچند چندین نسل در یک روستا ساکن می ماند، باز هم اقامت او فرزندان وی به نوعی موقت قلمداد می شد. [ ۲]
خوش نشین ها به فعالیت های گوناگونی مانند چوپانی، دشتبانی، بنایی، نجاری، بقالی، معامله گری، دست فروشی و کارگری تأمین معاش کنند. خوش نشین های روستایی ممکن است از زمین دیم که در اطراف آبادی به مقدار زیادی وجود دارد، کشت و زرع کنند ولی زمین
آبی ندارند یعنی حق آب ندارند. خوش نشین ها می توانند زراعت دیم داشته باشند. در مناطق روستایی سبزوار، اراضی وسیعی در اطراف دهکده ها وجود دارد که به صورت دیم به کشت هندوانه اختصاص دارد. در چنین شرایطی، خوش نشینان روستایی هم حق دارند در اراضی مشاء، که متعلق به کل آبادی است، کار کرده و از آن بهره ببرند. [ ۳]
خوش نشین های روستایی به گروه های متعددی تقسیم می شوند. خوش نشینان از لحاظ نوع اشتغال به گروه های عمده کارگران روستا، سوداگران روستایی، کاسب کاران، کارکنان خدماتی، افزارمندان و دامداران تقسیم شده اند که هر کدام از آن ها مشتمل بر چند گروه شغلی کوچکتر هستند. [ ۴]
حضور خوش نشین ها در
روستا ها گذرا بود و در واقع آن ها در یکجا ساکن نبودند. از آنجا که جمعیت روستاها کفاف انجام کارها را نمی داد، عده ای از اطراف به روستاها مهاجرت می کردند. آن ها در ازای کار خود بر روی زمین، سهمی از محصول را بدست می آوردند. مقدار این سهم در سال ۱۲۹۰ خورشیدی، ۱/۳ محصول بود. به این ترتیب، خوش نشین برای مدت چند ماه، نان خود را بدست می آورد ولی برای سال آینده کار او تضمینی نداشت.
ناصرالدین شاه در فرمان خود مبنی بر آزادی جایجایی رعایا، گفت که رعیت خوش نشین است. منظور وی این بود که رعیت آزاد است، هر کجا که می خواهد، سکونت کند. در آن زمان، خوش نشین ها تنها ۱/۴ سهم مالیات دیوانی را می پرداختند. [ ۵]
