خوارزمی، محمّد بن موسی (پیش از ۱۸۵ـ پیش از ۲۳۲ق)
ریاضی دان، منجم، مورخ و جغرافی دان ایرانی تبار. در مورد جزئیات زندگی او، دانسته های قابل اتکای چندانی وجود ندارد. در پاره ای از موارد از محمد بن موسی سخن به میان آمده، ولی روشن نیست که منظور همان خورازمی است یا محمد بن موسی شاکر (← بنوموسی). بدون شک خوارزمی در خوارزم یا خیوۀ کنونی در جنوب دریای آرال متولد شد. نخستین کتاب های حساب، جبر و نجوم به زبان عربی را تألیف کرد. بدین ترتیب خوارزمی نخستین ریاضی دان و منجم دورۀ اسلامی است که آثارش برجای مانده. کتاب جبر و مقابلۀ او کهن ترین کتاب جهان در موضوع جبر است. در سال های خلافت مأمون (۱۹۸ـ۲۱۸ق) در تختگاه خلیفه (بغداد) به شکوفایی رسید و مورد توجه او قرار گرفت. به نظر می رسد خوارزمی یکی از دست اندرکاران رصدهای معروف به مأمونی بوده است، در بیت الحکمه بغداد کار می کرده و در اندازه گیری طول یک درجۀ نصف النهار شرکت داشته است. دو لفظ الگوریسم و الگوریتم، که در زبان های اروپایی برای فن حساب عملی با ارقام هندی رواج یافت، تحریفی است که از نام الخوارزمی پدید آمد. همچنین، واژۀ جبر در زبان های اروپایی برگرفته از نام عربی کتاب الجبر و المقابلۀ اوست. این کتاب که خوارزمی خود آن را «مختصر» می داند، قرن ها مرجع و مأخذ ریاضی دانان اروپایی بود. دو ترجمۀ لاتینی آن را به یوهانس هیسپالنسیس (دش ۱۱۳۵ـ۱۱۵۳م) و ژرار کرمونایی (ح ۱۱۱۴ـ۱۱۸۷م) نسبت داده اند. رابرتِ چستری نیز این کتاب را به لاتینی برگرداند (۱۱۴۵م) که ترجمۀ اخیر را می توان آغازگر دانش جبر در اروپا دانست. کتاب الجمع و التفریق (بحساب الهندی) اثر دیگر اوست که متن عربی آن از میان رفته و اهمیت این کتاب در آن است که مسلمانان و بعدها اروپاییان را با سامانۀ شمار (رقم ) های هندی آشنا ساخت و نخستین بار مفهوم صفر و ارزش مکانی ده دهی را به شکلی منظم شرح داد. از خوارزمی رسالۀ کوچکی دربارۀ گاه شماری (تقویم) برجای مانده است. از این گذشته ابن ندیم دو زیج به نام او ثبت کرده که هر دو به زیج السند هند معروف اند. زیج او علاوه بر فهرست های نجومی و مثلثاتی، در بردارندۀ مقدمه ای به نسبت مفصل در خصوص نجوم نظری است. ابوریحان بیرونی به زیج خوارزمی توجه داشت و در کتاب های خود از آن سخن گفته است. آدلارد باثی پیش از ۱۱۲۶م، فهرست های نجومی و مثلثاتی خوارزمی را که مسلمۀ مجریطی در آن ها اصلاحاتی کرده بود به لاتینی ترجمه کرد. این فهرست ها گذشته از حبیب (سینوس)، شامل ظل (تانژانت) نیز می شوند که شاید مورد دوم را مجریطی به اصل اثر وارد کرده باشد. خوارزمی دو کتاب هم در مورد اسطرلاب داشته است. یکی عمل اصطرلاب دربارۀ چگونگی ساختن این وسیله و دیگری کتاب العمل بالاصطرلاب دربارۀ نحوۀ کار با اسطرلاب. از این دو کتاب و اثر دیگری با نام الرخاصه که موضوع آن به ظاهر در مورد ساعت آفتابی افقی بوده، نسخه یا ترجمه ای باقی نمانده است. گفته اند که به تشویق مأمون، اطلسی از نقشه های آسمان و زمین گردآورد و در کتاب صورة الارض تدوین کرد.
ریاضی دان، منجم، مورخ و جغرافی دان ایرانی تبار. در مورد جزئیات زندگی او، دانسته های قابل اتکای چندانی وجود ندارد. در پاره ای از موارد از محمد بن موسی سخن به میان آمده، ولی روشن نیست که منظور همان خورازمی است یا محمد بن موسی شاکر (← بنوموسی). بدون شک خوارزمی در خوارزم یا خیوۀ کنونی در جنوب دریای آرال متولد شد. نخستین کتاب های حساب، جبر و نجوم به زبان عربی را تألیف کرد. بدین ترتیب خوارزمی نخستین ریاضی دان و منجم دورۀ اسلامی است که آثارش برجای مانده. کتاب جبر و مقابلۀ او کهن ترین کتاب جهان در موضوع جبر است. در سال های خلافت مأمون (۱۹۸ـ۲۱۸ق) در تختگاه خلیفه (بغداد) به شکوفایی رسید و مورد توجه او قرار گرفت. به نظر می رسد خوارزمی یکی از دست اندرکاران رصدهای معروف به مأمونی بوده است، در بیت الحکمه بغداد کار می کرده و در اندازه گیری طول یک درجۀ نصف النهار شرکت داشته است. دو لفظ الگوریسم و الگوریتم، که در زبان های اروپایی برای فن حساب عملی با ارقام هندی رواج یافت، تحریفی است که از نام الخوارزمی پدید آمد. همچنین، واژۀ جبر در زبان های اروپایی برگرفته از نام عربی کتاب الجبر و المقابلۀ اوست. این کتاب که خوارزمی خود آن را «مختصر» می داند، قرن ها مرجع و مأخذ ریاضی دانان اروپایی بود. دو ترجمۀ لاتینی آن را به یوهانس هیسپالنسیس (دش ۱۱۳۵ـ۱۱۵۳م) و ژرار کرمونایی (ح ۱۱۱۴ـ۱۱۸۷م) نسبت داده اند. رابرتِ چستری نیز این کتاب را به لاتینی برگرداند (۱۱۴۵م) که ترجمۀ اخیر را می توان آغازگر دانش جبر در اروپا دانست. کتاب الجمع و التفریق (بحساب الهندی) اثر دیگر اوست که متن عربی آن از میان رفته و اهمیت این کتاب در آن است که مسلمانان و بعدها اروپاییان را با سامانۀ شمار (رقم ) های هندی آشنا ساخت و نخستین بار مفهوم صفر و ارزش مکانی ده دهی را به شکلی منظم شرح داد. از خوارزمی رسالۀ کوچکی دربارۀ گاه شماری (تقویم) برجای مانده است. از این گذشته ابن ندیم دو زیج به نام او ثبت کرده که هر دو به زیج السند هند معروف اند. زیج او علاوه بر فهرست های نجومی و مثلثاتی، در بردارندۀ مقدمه ای به نسبت مفصل در خصوص نجوم نظری است. ابوریحان بیرونی به زیج خوارزمی توجه داشت و در کتاب های خود از آن سخن گفته است. آدلارد باثی پیش از ۱۱۲۶م، فهرست های نجومی و مثلثاتی خوارزمی را که مسلمۀ مجریطی در آن ها اصلاحاتی کرده بود به لاتینی ترجمه کرد. این فهرست ها گذشته از حبیب (سینوس)، شامل ظل (تانژانت) نیز می شوند که شاید مورد دوم را مجریطی به اصل اثر وارد کرده باشد. خوارزمی دو کتاب هم در مورد اسطرلاب داشته است. یکی عمل اصطرلاب دربارۀ چگونگی ساختن این وسیله و دیگری کتاب العمل بالاصطرلاب دربارۀ نحوۀ کار با اسطرلاب. از این دو کتاب و اثر دیگری با نام الرخاصه که موضوع آن به ظاهر در مورد ساعت آفتابی افقی بوده، نسخه یا ترجمه ای باقی نمانده است. گفته اند که به تشویق مأمون، اطلسی از نقشه های آسمان و زمین گردآورد و در کتاب صورة الارض تدوین کرد.
