خلق المسلم

[ویکی نور] خُلق المسلم، اثر شیخ محمد غزالی (روستای «نکلا العنب»، واقع در استان بحیره (مصر)، 1334-1416ق، مدینه) است که در آن، مباحث اخلاقی مانند صدق، امانت، وفا، اخلاص، ادب گفتگو، سلامت از کینه ورزی، حلم و چشم پوشی، جود و کرم، صبر، میانه روی و عفاف، نظافت، تجمل، حیاء، اتحاد، دوست یابی، بهره گیری از فرصت ها و... را بر اساس آیات قرآن و روایات، به زبان عربی توضیح داده است.
کتاب حاضر، از مقدمه نویسنده و متن اصلی (شامل ده ها بحث اخلاقی) تشکیل شده است. روش نویسنده در این اثر، نقلی است و چگونگی چینش مطالب در آن مشخص نیست؛ یعنی در سازماندهی مطالب این کتاب، نظم خاصی مشاهده نمی شود. نویسنده، آغاز و انجام نگارش این اثر را، متأسفانه مشخص نکرده است. او کتاب حاضر را به زبان عربی جدید نوشته و به همین جهت، واژگان و اصطلاحاتی در آن یافت می شود که در زبان عربی قدیم وجود نداشته است؛ مانند: «احتلال» ، به معنای اشغال نظامی و «طُقُوس» ، به معنای آداب و طریقت مذهبی و «اوروبا» ، به معنای قاره اروپا و...
هرچند درباره محتوای این اثر سودمند، گفتنی ها فراوان است، ولی به جهت ضیق مجال، به ذکر نمونه هایی کوتاه و گویا از مطالب آن اکتفا می شود:
1. نویسنده در مقدمه اش که تاریخ و مکان نگارش آن را نیز مشخص نکرده، یادآور شده است: «این اثر، نقل قول هایی از کتاب و سنت است که هر مسلمانی را به سوی فضیلت ها متوجه می سازد؛ همان فضایلی که با آن دین مسلمان تمام می شود و دنیا و آخرتش با هم اصلاح می گردد». نویسنده افزوده است: «این نصوص را آماده ساختم و توضیح و تفسیرهای کوتاهی بر آن افزودم تا انحراف و سقوط اخلاقی ای را درمان کنم که مسلمانان در این دوران به آن گرفتارند... و به ذکر مطالب آیات و روایات اکتفا کردم و به طور جانبی نیز به نقل سخنان رهبران و حکمت های حکیمان و مواعظ عابدان و عبرت آموختگان نپرداختم، باآنکه چنین مطالبی در میراث فرهنگی گذشته فراوان است؛ چون من تصمیم گرفتم که فقط به شریعت مراجعه و ابعاد تربیتی آن را عرضه کنم؛ زیرا آن، راهنمایی الهی است و هر مسلمانی باید آن را در عمل بپذیرد و اگر از آن اعراض کند، مقصّر نسبت به حقّ الله شمرده می شود و تفاوت مهمی وجود دارد بین طلبیدن یک ادب و اخلاق به این جهت که صفتی شامل است و بین مکلف شدن به آن صفت بنا بر اینکه قانون خدایی است، مانند بقیه عبادات واجب... کتاب حاضر، دوره دوم بعد از کتاب دیگر ما به نام «عقیدة المسلم» است... در این اثر، ترجیح دادیم که منابع نقل ها را برعکس روش رایج بیاوریم. ما به احادیث منسوب به پیامبر(ص) در صورتی که از قبیل روایت صحیح ذاتی یا غیری - و یا حَسن ذاتی یا غیری - باشد، همان طورکه اهل اصطلاح می گویند، استشهاد می کنیم و این نقشه نگارش ماست؛ چه منابع را ذکر کنیم و چه ذکر نکنیم و سنت های منقول را از دو کتاب «تیسیر الوصول» و «الترغیب و الترهیب» اقتباس کردیم و در صورت وجود منابع متعدد، به ذکر یک منبع برای هر حدیث اکتفا کردیم و تلاش قابل ذکری در این اثر انجام ندادیم، جز آنکه کوشیدیم بهترها را بنویسیم و مطالب را برای خوانندگان آسان سازیم و تلاش بزرگ تر باقی مانده است و آن عبارت است از کوشش خواننده که خوبی را دوست بدارد و بر طبق سنت های استوار آن قدم بردارد» .
2. نویسنده بعد از بحثی درباره ارکان اسلام و مبادی اخلاق و اینکه ضعف اخلاق هر انسانی، نشانه ضعف ایمان اوست و انسان در بین خیر و شر، حق انتخاب دارد و گاهی جرم های اخلاقی از جرائمی است که حدّ شرعی به آن تعلق می گیرد، تحت این عنوان که دایره اخلاق شامل همه می شود، افزوده است که گاهی دینی، مراسم خاصی دارد که ویژه دین داران همان دین است و ربطی به دیگران ندارد و بدون تردید در اسلام نیز عباداتی هست که مسلمانان باید انجام دهند و ارتباطی به دیگران ندارد، ولیکن آموزه های اخلاقی از این گونه نیست و مسلمان، مکلف است که با همه اهل زمین، با فضیلت هایی اخلاقی برخورد کند؛ فضیلت هایی که شکی در آن نیست. صدق، واجب است بر مسلمان در مواجهه با مسلمان و غیر مسلمان و... .