خسرو و شیرین

(یا: هوس نامه) منظومه ای عاشقانه به فارسی، سرودۀ نظامی گنجوی. دومین مثنوی از خمسۀ نظامی است. شاعر آن را در حدود ۵۷۱ق سروده و تا پس از ۵۷۶ق در آن تجدیدنظرهایی می کرده است. این مثنوی در وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن و در حدود ۶۵۰۰ بیت به طغرل بن ارسلان سلجوقی (حک: ۵۷۱ـ۵۹۰ق) و شمس الدین جهان پهلوان ایلدگز و قزل ارسلان بن ایلدگز تقدیم شده است. داستان شرح دلدادگی خسروپرویز، پادشاه ساسانی، به شیرین، شاهزادۀ ارمنی، و ماجرای فرهاد رقیب اوست که برای به دست آوردن شیرین، به کندن کوه بیستون می رود؛ سرانجام شنیدن خبر دروغین مرگ شیرین، سبب مرگ فرهاد می شود. این داستان به شکلی دیگر، در برخی متون، چون المحاسن و الاضداد از جاحظ و شاهنامۀ فردوسی، آمده است، اما به نظر می رسد نظامی همۀ روایات و نقل قول ها را جمع کرده و با تغییراتی داستان را به نظم کشیده است. این منظومه غنایی ترین مثنوی نظامی است و او در سرودن آن به مثنوی ویس ورامین فخرالدین اسعد گرگانی نظر داشته است. از ویژگی های این اثر، توجه به مقام و منزلت زن، پای بندی به اخلاق و نشان دادن عشق آمیخته به عفت است. این اثر نخستین بار به کوشش وحید دستگردی تصحیح و منتشر شد (تهران، ۱۳۱۳ش).