خسرو و شیرین

داستان عاشقانهٔ خسرو و شیرین را به غیر از نظامی، فردوسی در شاهنامه و شاعران دیگر هم آورده اند و نسخه های مختلفی از آن با عنوان های «شیرین و فرهاد» هم موجود است. برخی معتقدند این داستان ریشه در فولکلور دارد. منصور یاقوتی معتقد است خسرو و شیرین یا شیرین و فرهاد از داستان های کردی منطقهٔ کرمانشاه بوده و نظامی که مادری کرد داشته با این داستان آشنا بوده و آن را بازسرایی کرده است.
در شاهنامه، فردوسی بیشتر بر جنبه های حماسی، تاریخی و رزم آوری داستان تمرکز کرده، اما نظامی بیشتر بر روی جنبهٔ عاشقانه و عاطفی داستان تمرکز خود را معطوف داشته است.
در شاهنامه تنها به موضوع بازگشت شیرین به پیش خسرو، که پس از ازدواج او با مریم و تولد شیرویه بوده، اشاره گردیده، که این موضوع با مخالفت درباریان مواجه می شود. در شاهنامه مرگ مریم به علت توطئه شیرین ذکر شده است.
در روایت فردوسی او شیرین را دوست و محبوب سال های جوانی خسرو می خواند؛ اما دربارهٔ موقعیت اجتماعی او و کنیزبودنش سخنی نمی گوید. البته واکنش و سخنان موبد و بزرگان ایران در برابر شیرین از فرودستی و موقعیت پست او حکایت می کند. از سوی دیگر شیرین هنگام رویارویی با خسرو بر بالای زرّین ستام ایستاده است و این می تواند نشانهٔ کنیزبودن شیرین و حضور او در یکی از حرمسراهای شاهی و تلاشش برای رفتن به مشکوی زرّین و برخورداری از جایگاه نهادی بالاتر باشد.
برخلاف روایت فردوسی و روایات تاریخی، شیرین در متن نظامی شاهزاده ای ارمنی است که پس از فوت عمّه اش، مهین بانو، به پادشاهی می رسد. او ازنظر موقعیت اجتماعی مرتبه ای همانند خسرو دارد و حتی زمانی که خسرو به او دل می بازد، جایگاهش از وی بالاتر است؛ زیرا خسرو در این زمان با کنارگذاشته شدن از پادشاهی، از ترس سپاهیان بهرام چوبین به ارمن پناه برده است.
نظامی این داستان را به سفارش اتابک آذربایجان، قزل ارسلان سروده است. سلطان از نظامی خواسته بود که داستانی عاشقانه بسراید، اما موضوع آن را مشخص نکرده بود، نظامی داستان خسرو و شیرین را انتخاب کرد که در همان ناحیهٔ محل زندگی او رخ داده بود، و تا حدودی بر طبق رویدادهای تاریخی واقعی بود. نظامی خودش آن را شیرین ترین داستان دنیا به حساب آورده است. این داستان پس از نظامی توسط دیگر شاعران بارها بازگویی شده است. نظامی آن را با تأثیر از فردوسی و منظومه ویس و رامین اثر فخرالدین اسعد گرگانی سروده است. این منظومه ۶٬۱۵۰ بیت دارد و نظامی برای سرودن آن بیش از ۱۶ سال وقت صرف کرده است که تاریخ آن را مابین ۵۷۱ تا ۵۸۷ می دانند. دانشنامه ایرانیکا می نویسد که امکان دارد نظامی این داستان را در سال ۵۷۱ پس از بر تخت نشستن طغرل به جای پدرش آغاز کرده است. همین دانشنامه از قول برتل ( Bertel ) می نویسد که نظامی آن را پس از مرگ همسر اول عزیزکرده خویش، آفاق سروده است.