خرم دینان
لغت نامه دهخدا
فرهنگ فارسی
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] خُرَّمدینان (خُرَّمدینیّه)، عنوان گروهی از مخالفان عباسیان ، به ویژه پس از کشته شدن ابومسلم خراسانی در سده دوم، در سرزمینهای غربی و شمال غربی ایران و مخصوصآ آذربایجان است.
نام درست این فرقه خرّمدینان و شکل عربی آن خرّم دینیّه است و خرّمیّه صورت ناقص و مخفف آن است. خرّمیان در واقع، فرقه ای با نامهای مُحَمِّره، جاودانیه، بابکیه و مازیاریه بودند. در بیش تر منابع، کلیه فرقه های مزدکی ـ خرّمی با نام مشترک، گاه مزدکی و گاه خرّمی نامیده شده اند. نویسنده مجمل التواریخ اصل خرّمدینان را به روشنی به مزدک رسانده است. در منابع، منشأ واژه خرّمدین چندین گونه شرح داده شده است. گروهی آن را مشتق از نام خُرمه/ خوارمه بنت فاده، همسر مزدک، دانسته اند که اصل تاریخی ندارد و برساخته ای بیش نیست. گروهی دیگر آن را به خرّم، دهی نزدیک همدان یا اردبیل، منسوب کرده اند. بازتاب این نظر در گزارشهای فان فلوتن ، بندلی جوزی و دیگران آمده و برخی به آن اعتماد کرده اند. کلیما احتمال داده است که قریه خرّم مرکز قدیمی تعالیم مزدکی بوده باشد. اصطخری در سده چهارم، آن را کوهستان خرّمدینان نامیده است. بونییاتوف ضمن تأیید و پذیرش این نظر اصطخری، نوشته که اصل واژه خرّم از آتش است. این تعبیر صرفآ تفسیر لغوی است و به منابع معتبر تاریخی تکیه ندارد، او آرای خرّمدینان و آتش پرستان را که پیش از آنان بودند، درهم آمیخته است. این آرا به این سبب که نام خرّم پیش از قیام بابک بر فرقه هایی اطلاق گردیده است، مرجح نیستند. بعضی منابع، از واژه خرّم (به معنای شادمان) لذت و لذت پرستی ، استنباط کرده اند و آنان را از طرفداران اباحه شمرده اند به نوشته صدیقی ، خرّمدین ترکیبی است فارسی که پیروان این گروه بر خود نهادند، چنان که مثلا زردشتیان خود را به دینان می نامیده اند، و کسانی که پیش از مزدک آرایی همانند وی داشتند، و مزدکیان، خود را دِرِست دینان می خواندند. صدیقی نظر مذکور را روشن ترین توجیه به شمار آورده، اما بدیهی است که این تلقی رنگ ریشه یابی عامیانه دارد.
← چهار نیروی روحانی
گزارش منابع درباره اصول عقاید خرّمدینان، محدود است به گفتارهای خصومت آمیز درباره ترک تکالیف شرعی و معتقدات غیراسلامی و اباحه . به همین سبب، دست یافتن به تصویری روشن از تعالیم خرّمدینان امکان پذیر نیست. اما نوشته های نوبختی و مقدسی دانسته های سودمندی از تعالیم و آداب دینی ایشان به دست می دهند.
← گفتار مقدسی
(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۰. (۳) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۴) ابن حزم، الفصل فی الملل والاهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۹۷۷. (۵) ابن حوقل. (۶) ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۵، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷) ابن ندیم (تهران). (۸) محمدبن عبیدالله ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش پژوه، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ش. (۹) ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، قسم ۳، چاپ عبدالله سلوم سامرائی، در عبدالله سلوم سامرائی، الغلو والفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، بغداد ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۱۰) ابودلف خزرجی، الرسالةالثانیة، چاپ پطرس بولگاکوف و انس خالدوف، مسکو ۱۹۶۰. (۱۱) شهفوربن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییزالفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۲) اصطخری. (۱۳) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمدزاهد کوثری، (قاهره) ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۱۴) محمدبن محمد بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۵) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش. (۱۶) بندلی جوزی، من تاریخ الحرکات الفکریة فی الاسلام، بیروت: دارالروائع. (۱۷) حسین قاسم عزیز، البابکیة، او، انتفاضة الشعب الاذربایجانی ضدالخلافة العباسیة، بغداد ۱۹۶۶. (۱۸) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب. (۱۹) محمدبن اسحاق حموی، انیس المؤمنین، چاپ میرهاشم محدث، تهران۱۳۶۳ش. (۲۰) احمدبن محمد خوافی، مجملفصیحی، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۶ش. (۲۱) محمدبن حسن دیلمی، بیان مذهب الباطنیة و بطلانه، منقول من کتاب قواعد عقائد آل محمد، چاپ ر شتروطمان، استانبول ۱۹۳۸. (۲۲) احمدبن داوود دینوری، الاخبارالطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. (۲۳) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، چاپ محمدروشن و مصطفی موسوی، تهران ۱۳۷۳ش. (۲۴) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ: تاریخ اسماعیلیان، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۷ش. (۲۵) سمعانی. (۲۶) منصور شکی، «درست دینان»، معارف، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۲). (۲۷) محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۲۸) غلامحسین صدیقی، جنبش های دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، تهران ۱۳۷۲ش. (۲۹) طبری، تاریخ (بیروت). (۳۰) عبدالمحسن عاطف سلّام، ابحاث فی الادب العربی: الثورة البابکیة و اثرها فی الادب العربی، (قاهره) ۱۹۶۸. (۳۱) محمدبن محمد عوفی، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، باب پنجم از قسم اول، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۶۶ش. (۳۲) محمدبن محمد غزالی، فضائح الباطنیة، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴. (۳۳) فاروق عمر فوزی، الخلافة العباسیة، عَمّان ۱۹۹۸. (۳۴) فضل الله بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی: شرح حکمرانی سلاطین آق قویونلو و ظهور صفویان، چاپ محمداکبر عشیق، تهران ۱۳۸۲ش. (۳۵) عبدالله بن علی کاشانی، زبدة التواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۶ش. (۳۶) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ش. (۳۷) مجمل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش. (۳۸) مسائل الامامة و هوالکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فیها اهل الصلاة، (منسوب به) ناشیء اکبر، چاپ یوزف فان اس، بیروت: المعهدالآلمانی للابحاث الشرقیة، ۲۰۰۳. (۳۹) مسعودی، التنبیه. (۴۰) مسعودی، مروج (بیروت). (۴۱) مسکویه. (۴۲) مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۴۳) محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۳ش. (۴۴) حسن بن علی نظام الملک، سیرالملوک (سیاست نامه)، چاپ هیوبرت دارک، تهران ۱۳۴۰ش. (۴۵) سعید نفیسی، بابک خرم دین، چاپ عبدالکریم جربزه دار، تهران ۱۳۸۴ش. (۴۶) حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶. (۴۷) یاقوت حموی. (۴۸) یعقوبی، البلدان.
نام درست این فرقه خرّمدینان و شکل عربی آن خرّم دینیّه است و خرّمیّه صورت ناقص و مخفف آن است. خرّمیان در واقع، فرقه ای با نامهای مُحَمِّره، جاودانیه، بابکیه و مازیاریه بودند. در بیش تر منابع، کلیه فرقه های مزدکی ـ خرّمی با نام مشترک، گاه مزدکی و گاه خرّمی نامیده شده اند. نویسنده مجمل التواریخ اصل خرّمدینان را به روشنی به مزدک رسانده است. در منابع، منشأ واژه خرّمدین چندین گونه شرح داده شده است. گروهی آن را مشتق از نام خُرمه/ خوارمه بنت فاده، همسر مزدک، دانسته اند که اصل تاریخی ندارد و برساخته ای بیش نیست. گروهی دیگر آن را به خرّم، دهی نزدیک همدان یا اردبیل، منسوب کرده اند. بازتاب این نظر در گزارشهای فان فلوتن ، بندلی جوزی و دیگران آمده و برخی به آن اعتماد کرده اند. کلیما احتمال داده است که قریه خرّم مرکز قدیمی تعالیم مزدکی بوده باشد. اصطخری در سده چهارم، آن را کوهستان خرّمدینان نامیده است. بونییاتوف ضمن تأیید و پذیرش این نظر اصطخری، نوشته که اصل واژه خرّم از آتش است. این تعبیر صرفآ تفسیر لغوی است و به منابع معتبر تاریخی تکیه ندارد، او آرای خرّمدینان و آتش پرستان را که پیش از آنان بودند، درهم آمیخته است. این آرا به این سبب که نام خرّم پیش از قیام بابک بر فرقه هایی اطلاق گردیده است، مرجح نیستند. بعضی منابع، از واژه خرّم (به معنای شادمان) لذت و لذت پرستی ، استنباط کرده اند و آنان را از طرفداران اباحه شمرده اند به نوشته صدیقی ، خرّمدین ترکیبی است فارسی که پیروان این گروه بر خود نهادند، چنان که مثلا زردشتیان خود را به دینان می نامیده اند، و کسانی که پیش از مزدک آرایی همانند وی داشتند، و مزدکیان، خود را دِرِست دینان می خواندند. صدیقی نظر مذکور را روشن ترین توجیه به شمار آورده، اما بدیهی است که این تلقی رنگ ریشه یابی عامیانه دارد.
← چهار نیروی روحانی
گزارش منابع درباره اصول عقاید خرّمدینان، محدود است به گفتارهای خصومت آمیز درباره ترک تکالیف شرعی و معتقدات غیراسلامی و اباحه . به همین سبب، دست یافتن به تصویری روشن از تعالیم خرّمدینان امکان پذیر نیست. اما نوشته های نوبختی و مقدسی دانسته های سودمندی از تعالیم و آداب دینی ایشان به دست می دهند.
← گفتار مقدسی
(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۲۰. (۳) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۴) ابن حزم، الفصل فی الملل والاهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۹۷۷. (۵) ابن حوقل. (۶) ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۵، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷) ابن ندیم (تهران). (۸) محمدبن عبیدالله ابوالمعالی، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمدتقی دانش پژوه، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۶ش. (۹) ابوحاتم رازی، کتاب الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیة، قسم ۳، چاپ عبدالله سلوم سامرائی، در عبدالله سلوم سامرائی، الغلو والفرق الغالیة فی الحضارة الاسلامیة، بغداد ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۱۰) ابودلف خزرجی، الرسالةالثانیة، چاپ پطرس بولگاکوف و انس خالدوف، مسکو ۱۹۶۰. (۱۱) شهفوربن طاهر اسفراینی، التبصیر فی الدین و تمییزالفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ محمدزاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۱۲) اصطخری. (۱۳) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمدزاهد کوثری، (قاهره) ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۱۴) محمدبن محمد بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۵) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش. (۱۶) بندلی جوزی، من تاریخ الحرکات الفکریة فی الاسلام، بیروت: دارالروائع. (۱۷) حسین قاسم عزیز، البابکیة، او، انتفاضة الشعب الاذربایجانی ضدالخلافة العباسیة، بغداد ۱۹۶۶. (۱۸) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب. (۱۹) محمدبن اسحاق حموی، انیس المؤمنین، چاپ میرهاشم محدث، تهران۱۳۶۳ش. (۲۰) احمدبن محمد خوافی، مجملفصیحی، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۶ش. (۲۱) محمدبن حسن دیلمی، بیان مذهب الباطنیة و بطلانه، منقول من کتاب قواعد عقائد آل محمد، چاپ ر شتروطمان، استانبول ۱۹۳۸. (۲۲) احمدبن داوود دینوری، الاخبارالطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش. (۲۳) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، چاپ محمدروشن و مصطفی موسوی، تهران ۱۳۷۳ش. (۲۴) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ: تاریخ اسماعیلیان، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۸۷ش. (۲۵) سمعانی. (۲۶) منصور شکی، «درست دینان»، معارف، دوره ۱۰، ش ۱ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۲). (۲۷) محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۲۸) غلامحسین صدیقی، جنبش های دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، تهران ۱۳۷۲ش. (۲۹) طبری، تاریخ (بیروت). (۳۰) عبدالمحسن عاطف سلّام، ابحاث فی الادب العربی: الثورة البابکیة و اثرها فی الادب العربی، (قاهره) ۱۹۶۸. (۳۱) محمدبن محمد عوفی، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، باب پنجم از قسم اول، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۶۶ش. (۳۲) محمدبن محمد غزالی، فضائح الباطنیة، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴. (۳۳) فاروق عمر فوزی، الخلافة العباسیة، عَمّان ۱۹۹۸. (۳۴) فضل الله بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی: شرح حکمرانی سلاطین آق قویونلو و ظهور صفویان، چاپ محمداکبر عشیق، تهران ۱۳۸۲ش. (۳۵) عبدالله بن علی کاشانی، زبدة التواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۶ش. (۳۶) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ش. (۳۷) مجمل التواریخ و القصص، چاپ سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، نکارهاوزن ۱۳۷۸ش. (۳۸) مسائل الامامة و هوالکتاب الاول من کتابٍ فیه اصول النحل التی اختلف فیها اهل الصلاة، (منسوب به) ناشیء اکبر، چاپ یوزف فان اس، بیروت: المعهدالآلمانی للابحاث الشرقیة، ۲۰۰۳. (۳۹) مسعودی، التنبیه. (۴۰) مسعودی، مروج (بیروت). (۴۱) مسکویه. (۴۲) مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲. (۴۳) محمدبن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوی، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۳ش. (۴۴) حسن بن علی نظام الملک، سیرالملوک (سیاست نامه)، چاپ هیوبرت دارک، تهران ۱۳۴۰ش. (۴۵) سعید نفیسی، بابک خرم دین، چاپ عبدالکریم جربزه دار، تهران ۱۳۸۴ش. (۴۶) حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶. (۴۷) یاقوت حموی. (۴۸) یعقوبی، البلدان.
wikifeqh: خرمدینان
دانشنامه آزاد فارسی
خُرَّم دینان
(یا: خُرَّم دینیه؛ خرمیّه) فرقه ای مذهبی ـ سیاسی، متأثر از آیین مزدک، در قرن ۲ق. بعد از مرگ ابومسلم خراسانی بر ضد خلافت عباسی، در نواحی غربی و شمال غرب ایران، فعال بودند. نخستین طرفداران این فرقه را سُرْخ عَلَمان (محمّره) لقب دادند. گویا اولین بار عمارة بن یزید (یا عمارة بن بدیل) مؤسس فرقۀ خِداشیه، دعوت خرم دینیه را آشکار کرد. نخستین بار گروهی از خرم دینان به رهبری سندبادنامی در نیشابور و به خونخواهی ابومسلم قیام کردند. دومین شورش آنان به رهبری شخصی به نام عبدالقهار (یا عبدالوهاب) در گرگان بود (۱۶۲ق). قیام بعدی به رهبری جاویدان بن سهل (سهرک) در آذربایجان رخ داد (۱۹۲ق). شورش پیروان جاویدان، که جاویدانیّه خوانده می شدند، تا مرگ او ادامه داشت. بعد از جاویدان، گسترده ترین قیام خرم دینان را بر ضد خلافت عباسی جانشین او بابک خرم دین رهبری کرد و ۲۲ سال تداوم داشت (۲۰۱ـ۲۲۳ق). پس از بابک شورش هایی با نام خرمیّه در مناطق مختلف درگرفت که راه به جایی نبرد. بقایای خرم دینان تا قرون ۶ و ۷ق برجا بودند. این گروه بعدها به سلک متصوفه درآمدند. قائلانِ این فرقه به تناسخ، تشبیه، بداء، رجعت، حلول خداوند در اشخاص، برداشته شدن تکلیف و اباحه اعتقاد داشتند.
(یا: خُرَّم دینیه؛ خرمیّه) فرقه ای مذهبی ـ سیاسی، متأثر از آیین مزدک، در قرن ۲ق. بعد از مرگ ابومسلم خراسانی بر ضد خلافت عباسی، در نواحی غربی و شمال غرب ایران، فعال بودند. نخستین طرفداران این فرقه را سُرْخ عَلَمان (محمّره) لقب دادند. گویا اولین بار عمارة بن یزید (یا عمارة بن بدیل) مؤسس فرقۀ خِداشیه، دعوت خرم دینیه را آشکار کرد. نخستین بار گروهی از خرم دینان به رهبری سندبادنامی در نیشابور و به خونخواهی ابومسلم قیام کردند. دومین شورش آنان به رهبری شخصی به نام عبدالقهار (یا عبدالوهاب) در گرگان بود (۱۶۲ق). قیام بعدی به رهبری جاویدان بن سهل (سهرک) در آذربایجان رخ داد (۱۹۲ق). شورش پیروان جاویدان، که جاویدانیّه خوانده می شدند، تا مرگ او ادامه داشت. بعد از جاویدان، گسترده ترین قیام خرم دینان را بر ضد خلافت عباسی جانشین او بابک خرم دین رهبری کرد و ۲۲ سال تداوم داشت (۲۰۱ـ۲۲۳ق). پس از بابک شورش هایی با نام خرمیّه در مناطق مختلف درگرفت که راه به جایی نبرد. بقایای خرم دینان تا قرون ۶ و ۷ق برجا بودند. این گروه بعدها به سلک متصوفه درآمدند. قائلانِ این فرقه به تناسخ، تشبیه، بداء، رجعت، حلول خداوند در اشخاص، برداشته شدن تکلیف و اباحه اعتقاد داشتند.
wikijoo: خرم_دینان
پیشنهاد کاربران
پیشنهادی ثبت نشده است. شما اولین نفر باشید