خاقانات ترک غربی

خاقانات ترک غربی یا خاقان نشین غربی خاقاناتی بودند در آسیای میانه که در اثر منشعب شدن خاقانات گوک ترک، در سدهٔ هفتم میلادی به وجود آمدند. تأسیس این خاقانات در سال ۶۰۰ میلادی و انقراض آن در سال ۶۵۹ میلادی بود.
در سدهٔ پنجم میلادی، پانصد خانواده از خاندان آشینا، [ ۷] در شمال چین با هم متحد شدند. در آغاز زبان مغولی را به عنوان زبان مشترک خویش برگزیدند ولی تا اواسط سدهٔ ششم میلادی، افراد قبایل آشینا به زبان ترکی سخن می گفتند. چینیان اتباع خان های «آشینا» را «تو - کیو» ( tu - kiu ) می گفتند. با توجه به اینکه چینیان در زبان خود مخرج «ر» ندارند، این نام بعدها از سوی یک دانشمند فرانسوی پلیو به صورت تورکیوت ( tur - kiut ) خوانده شد که در واقع تلفظ درست تر واژهٔ تو - کیو است که با مخرج «ر» همراه شده است. این قبایل طی اتفاقاتی به جنوب رشته کوه آلتای پناه بردند و در آنجا سکنی گزیدند.
این قبایل چنان در درازای زمان با هم جوش خوردند که صد سال بعد به سال ۵۶۴ میلادی، مجموعهٔ واحدی را تشکیل دادند. ترکان در مدتی کوتاه سرزمین وسیعی را به تصرف درآوردند و تا مرزهای ایران پیش تاختند. [ ۸] به سبب اختلافاتی که میان خاقانات ترک به وجود آمد در جنگی که از سال ۶۰۰ تا ۶۰۳ میلادی به طول انجامید، خاقانات ترک به دو خاقانات غربی و شرقی بخش شدند.
اندکی بعد رقابت و دشمنی میان دو خاقانات شرقی و غربی پدید آمد. امپراتوری چین که خاقانات ترک شرقی را دشمنی خطرناک می شمرد، راه اتحاد با خاقانات ترک غربی را در پیش گرفت. همچنین خاقانات ترک غربی روابط دوستانه ای با امپراتوری بیزانس داشت و دشمن ساسانیان به شمار می آمد. [ ۹]
در ابتدا سیاست ترک هایی که آسیای میانه را اشغال کرده بودند از سیاست هیتالیان تفاوت قابل ملاحظه ای نداشت یعنی آنان به حاکمان محلی باج و مالیات می بستند. خاندان سلطنتی پیشین و قواعد و موازینی که در روزگار گذشته، هنوز در محلات متداول بود، تغییر نپذیرفت ولی تدریجاً وضعیت تغییر کرد و ترک ها در آسیای میانه نظام ادارهٔ امور را فرا گرفتند. اعیان و اشراف ترک در حرص و طمع افتادند و والی ناحیهٔ چاچ ( تاشکند کنونی ) را کشته، به جای او «داله» نام ترک را نشاندند. در سال ۶۱۸ میلادی در عهد تونشخو یا تون جبغو خان حاکم خاقانات ترک غربی اصلاحاتی اعلان گردید که طبق آن خاقان مذکور تمام حاکمان محلی را والیان خود خوانده، به همهٔ آن ها عنوان داد. در سیاست او زوری با زاری توأم استفاده می شد مثلاً یکی از تواناترین حاکمان سمرقند را به دامادی خود درآورد. زمانی که سپهسالار ایران سمبات بگراتونی به هیتالیان حمله برد، تونشخو به مدد آنان آمد و پادگان ایرانی مجبور به عقب نشینی شد. بدین ترتیب تمام تخارستان از سلطهٔ ساسانیان خارج شد. [ ۱۰] گرفتاری های خسرو پرویز شاه ساسانی و پیکارهای او در غرب و مقاومت شدید دولت روم شرقی سبب شده بود که وی نتواند چنان که باید به اقدام های لازم در امور مرزهای شرقی دست زند. بدین روال طی سال های ۶۲۰ تا ۶۳۰ میلادی، مرزهای شرقی ایران بی دفاع ماند. [ ۱۱] آنچه در مآخذ آورده اند که تونشخو فارس را اشغال کرد به همین معنی می باشد. سپس تونشخو جنوب افغانستان را تسخیر کرد و به همین ترتیب تمام شمال و غرب پاکستان معاصر به تصرف ترک ها درآمد یا حداقل به ترک ها مطیع گردید. تونشخو در سال ۶۳۰ میلادی وفات یافت. پس از مرگ او وضعیت خاقانی ترک غربی بی ثبات شد و جنگ و جدال، آشوب و فتنه میان اشراف بر سر نواحی زراعت پرور آسیای میانه فلاکت بسیاری آورد و تاراج و غارت و تاخت و تاز ابعاد گسترده ای پیدا کرد؛ مثلاً والی فرغانه کشته شد و در شمال فرغانه والیان ترک به سر کار آمدند. به سبب اوضاع داخلی و خارجی سیاسی، خاقانات ترک غربی به طور کامل منقرض گردیدند. [ ۱۰]