[ویکی نور] خاطرات دیوان بیگی (میرزا حسین خان) از سال های 1275 تا 1317 قمری (کردستان و طهران). "خاطرات دیوان بیگی از سال های 1275 تا 1317 ه.ق" به کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت صورت گرفته است. خاطرات دیوان بیگی سرگذشتی است، خودنوشت از میرزا حسین دیوان بیگی کردستانی، مشتمل بر سوانح زندگانی او در دوران اقامت کردستان و سپس از روزگار سکونتش در تهران، به انضمام یادداشت های پراکنده ای که در سنوات گوناگون تا سال 1331 قمری نوشته است.
کتاب از دو بخش و چند پیوست تشکیل شده است. در پایان تصاویری از شخصیت ها و مهرها به همراه نموداری از شجره خانواده دیوان بیگی کردستانی ذکر شده است.
این خاطرات که به قلم یکی از رجال سطوح میانی و متوسط دولت در عصر قاجار به رشته تحریر درآمده، به ویژه از جهت آگاهی بر حوادث غرب کشور کردستان و کرمانشاه، آمد و رفت حکام و نایب الایاله های آن جا و اقدامات مهم ایشان در دوران سلطنت ناصرالدین شاه از یک سو، و به دست آوردن اطلاعات دیگر و گاه فزون تر درباره تهران و برخی رجال دوران یاد شده، از سوی دیگر ارزشمند است. هر چند به دلیل این که نویسنده آن از سطح یک مامور ساده دیوانی، موقعیت و نفوذ بیشتری نیافته، لذا اطلاعات جزئی و اخبار تا کنون پنهان مانده ای در آن نمی توان یافت، لیکن پرتو دگری است، بر شیوه زندگی و حکومت و نوع روابط موجود میان رعایا و حکام از یک سو و میان حکام و والیان و نایبان و سایر مقامات اداری و صاحبان مناصب از جهت دیگر که نوع خود به عنوان یک ماخذ تاریخی ارزشمند و قابل استفاده است.
بخش نخست در برگیرنده خاطرات میرزا حسین خان از زمان تولد و طفولیت تا زمان فوت پدرش، میرزا رضاعلی است. این زمان از سال 1275 ه.ق که میرزا رضاعلی به منصب دیوان بیگی منصوب می شود و صاحب خاطرات در سال بعد 1276ه.ق متولد می گردد و هم زمان با سال یازدهم سلطنت ناصرالدین شاه بوده، آغاز می شود و تا سال 1301ه.ق که پدرش دار فانی را وداع می گوید، ادامه می یابد. این بخش از خاطرات درباره حوادث کردستان و کرمانشاهان است. وی از آمدن و رفتن بیش از هشت حاکم یا نایب الایاله بر کردستان و کرمانشاهان در مدت بیست و شش سال یاد شده و حوادث ایام آن ها و اقدامات مهم ایشان صحبت می کند. از جمله این حکام عبارت بوده اند از: امان الله خان ثانی مشهور به غلامشاه خان ملقب به ضیاء الملک؛ فرهاد میرزا معتمدالدوله پسر عباس میرزا نایب السلطنه و عموی ناصرالدین شاه، عبدالعلی میرزا احتشام الدوله، طهماسب میرزا مویدالدوله، امامقلی میرزا عمادالدوله برادر کوچکتر مویدالدوله، عمادالدوله ملقب به حشمت السلطنه، غلامرضاخان شهاب الملک ملقب به آصف الدوله، سلطان مراد میرزا حسام السلطنه، مسعود میرزا ظل السلطان، محمودخان ناصرالملک.
در این رفت آمد حکام، میرزا رضاعلی دیوان بیگی گاه مقام و مرتبتی عالی کسب می کند و بر قدرت و حیطه نفوذش افزوده می شود و گاه برعکس، مورد غضب قرار می گیرد، دستگیر و زندانی شده و حتی دچار سوء قصد می شود که شرح آن ها را فرزندش در خاطرات خانه پدری بازگو کرده است.
کتاب از دو بخش و چند پیوست تشکیل شده است. در پایان تصاویری از شخصیت ها و مهرها به همراه نموداری از شجره خانواده دیوان بیگی کردستانی ذکر شده است.
این خاطرات که به قلم یکی از رجال سطوح میانی و متوسط دولت در عصر قاجار به رشته تحریر درآمده، به ویژه از جهت آگاهی بر حوادث غرب کشور کردستان و کرمانشاه، آمد و رفت حکام و نایب الایاله های آن جا و اقدامات مهم ایشان در دوران سلطنت ناصرالدین شاه از یک سو، و به دست آوردن اطلاعات دیگر و گاه فزون تر درباره تهران و برخی رجال دوران یاد شده، از سوی دیگر ارزشمند است. هر چند به دلیل این که نویسنده آن از سطح یک مامور ساده دیوانی، موقعیت و نفوذ بیشتری نیافته، لذا اطلاعات جزئی و اخبار تا کنون پنهان مانده ای در آن نمی توان یافت، لیکن پرتو دگری است، بر شیوه زندگی و حکومت و نوع روابط موجود میان رعایا و حکام از یک سو و میان حکام و والیان و نایبان و سایر مقامات اداری و صاحبان مناصب از جهت دیگر که نوع خود به عنوان یک ماخذ تاریخی ارزشمند و قابل استفاده است.
بخش نخست در برگیرنده خاطرات میرزا حسین خان از زمان تولد و طفولیت تا زمان فوت پدرش، میرزا رضاعلی است. این زمان از سال 1275 ه.ق که میرزا رضاعلی به منصب دیوان بیگی منصوب می شود و صاحب خاطرات در سال بعد 1276ه.ق متولد می گردد و هم زمان با سال یازدهم سلطنت ناصرالدین شاه بوده، آغاز می شود و تا سال 1301ه.ق که پدرش دار فانی را وداع می گوید، ادامه می یابد. این بخش از خاطرات درباره حوادث کردستان و کرمانشاهان است. وی از آمدن و رفتن بیش از هشت حاکم یا نایب الایاله بر کردستان و کرمانشاهان در مدت بیست و شش سال یاد شده و حوادث ایام آن ها و اقدامات مهم ایشان صحبت می کند. از جمله این حکام عبارت بوده اند از: امان الله خان ثانی مشهور به غلامشاه خان ملقب به ضیاء الملک؛ فرهاد میرزا معتمدالدوله پسر عباس میرزا نایب السلطنه و عموی ناصرالدین شاه، عبدالعلی میرزا احتشام الدوله، طهماسب میرزا مویدالدوله، امامقلی میرزا عمادالدوله برادر کوچکتر مویدالدوله، عمادالدوله ملقب به حشمت السلطنه، غلامرضاخان شهاب الملک ملقب به آصف الدوله، سلطان مراد میرزا حسام السلطنه، مسعود میرزا ظل السلطان، محمودخان ناصرالملک.
در این رفت آمد حکام، میرزا رضاعلی دیوان بیگی گاه مقام و مرتبتی عالی کسب می کند و بر قدرت و حیطه نفوذش افزوده می شود و گاه برعکس، مورد غضب قرار می گیرد، دستگیر و زندانی شده و حتی دچار سوء قصد می شود که شرح آن ها را فرزندش در خاطرات خانه پدری بازگو کرده است.