خاتم کاری

زیباسازی چوب، از طریق طراحی و نشاندن نقوش هندسی به شکل های مثلث یا لوزی از جنس چوب، عاج فیل، استخوان شتر، فلز و گاهی طلا و نقره بر سطح چوبین شیء از پیش تراشیده شده. از هنرهای دستی چوبی ایرانی است که در دوران معاصر جایگاه ویژه ای یافته. معمولاً برای تزیین عکس و آینه، تخته شطرنج، میز، صندلی، در اتاق، صندوق، آلات موسیقی، جعبۀ جواهرات، رحل قرآن، منبر و غیره کاربرد دارد. خاتم سازی در ایران از دورۀ صفوی (۹۰۷ـ۱۱۳۵ق) شکل گرفت. بقعۀ شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان از خاتم کاری های عهد صفوی است. در موزۀ بناکی آتن، تخته شطرنج خاتم کاری شده ای نگهداری می شود که در دورۀ صفوی در ایران ساخته شده است و ازجمله خاتم های تاریخی کشور به شمار می رود. معروف ترین خاتم کاری های دوران معاصر عبارت اند از خاتم کاری های کاخ گلستان، مجلس شورای ملی و کاخ مرمر. برای خاتم کاری کاخ مرمر، ۷۰ خاتم کار سه سال کار کردند. خاتم های ایران در جهان بی رقیب است. در ۱۹۵۸ مدال طلای نمایشگاه جهانی بروکسل، به میزی خاتم کاری شده از ایران تعلق گرفت. گفته اند خاتم کاری در قرن ۱۷ برای تزیین مبلمان در اروپا به کار می رفت، ولی بعد ها منبت کاری و روکش، لایه های نازکی از چوب نفیس برای پوشاندن سطح مبلمان چوبی، جای آن را گرفت. مواد و مصالح خاتم سازی عبارت اند از چوب، مفتول فلزی، استخوان و رنگ. مناسب ترین چوب ها برای خاتم کاری، چوب های آبنوس، عناب، بَقَم، نارنج و شمشاد است. ابزار خاتم سازی مختصر و ساده است مانند اره برای بُرش، سوهان برای ساییدن، تَنگ برای مثلث سایی و رنده برای صاف کردن و نیز سمباده، چکش، گونیا، خط کش، گاز انبر، پرگار، مُغار و پرس. فرآیند ساخت خاتم بدین قرار است: ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می بُرند و به نحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آن ها، اشکال هندسی منظم داشته باشد. بعد این برش ها را با سریشم، در کنار هم روی ورقه نازکی از چوب می چسبانند، سپس این ورقه را روی اشیای گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. گاهی زمینۀ کلی نقش حیوانات و پرندگان است ولی در هر صورت نقش های زمینۀ خاتم، اشکال هندسی است. اخیراً خاتم های خطی نیز ساخته می شود که نقوش آن کلماتی مانند اسماءِ خداوند است. در ساخت خاتم های گران قیمت، برای قسمت های فلزی از طلا و نقره استفاده می شود و به جای استخوان عاج به کار می رود. مرغوب ترین خاتم ها، خاتم «پرده وارو» و «سیم دار» نام دارند. در گونه اخیر خاتَم، شش ضلعی ها به وسیله سیمی نازک از هم جدا شده اند. خاتم انواع متعددی دارد، که وجه تمایزشان بیشتر در نقش گل و حاشیه آن هاست. امروز، صنایع خاتم سازی در شیراز، اصفهان، گلپایگان و تهران رواج دارد و به خارج از کشور هم صادر می شود. آثار خاتم کاری استادانی چون صنیع خاتم، حکیم الهی و سامی، که در موزۀ هنرهای ملی نگهداری می شود، از شاهکارهای خاتم کاری در ایران است.