حسین بایقرا

[ویکی اهل البیت] وی آخرین پادشاه تیموری است که مدتی طولانی در شرق ایران حکومت کرد. بایقرا در محرم 842 ق. در شمال شرقی شهر هرات و در محلی به نام دولتخانه چشم به جهان گشود. نسب او هم از جانب پدر و هم از سوی مادر به تیمور می رسد. پدرش غیاث الدین منصور، فرزند بایقرا بود. این بایقرا از نوادگان تیمور بود که به قولی در سال 826 ق. در بادغیس به قتل رسید و نباید او را با نواده اش، حسین بایقرا اشتباه گرفت. مادر حسین بایقرا فیروزه بیگُم نام داشت که نوه امیر موسی، دخترزاده تیمور بود.
حسین بایقرا ابتدا در دستگاه الغ بیگ (850-853 ق.) و تحت حمایت او بود. پس از آن که ابوسعید گورکان (855-873ق.) به حکومت رسید، وی را به زندان انداخت ولی او از زندان گریخت و به میرزا ابوالقاسم بابر (852-861 ق.) پیوست. در سال 862 ق. موفق شد استرآباد را تصرف کرده و مقرّ حکومت خویش سازد ولی در نبرد با ابوسعید شکست خورد. با مرگ ابوسعید در 873 ق. و خالی بودن میدان از رقیبان قدرتمند، به هرات لشکر کشید و تا پایان عمر در شرق ایران مقتدرانه حکومت کرد.
حسین بایقرا در شمار اندک فرمانروایان تاریخ ایران است که نه تنها برای پیشبرد فرهنگ تلاش کرد بلکه خود از جمله شاعران و نویسندگان قرن 9 ق. به شمار می آید. آثار متعددی به نظم و نثر از وی برجای مانده است: رساله معما به شعر که از طبع آزمایی های رایج آن زمان بوده است؛ مناظره گل و مل در قالب مثنوی که نسخه دستنویس آن در کتابخانه شخصی اصغر مهدوی موجود است؛ دیوان منظوم ترکی که اشعار آن در قالب غزل و دربر گیرنده مضامین عاشقانه است و رساله ای منثور به زبان ترکی که در آن اندیشه ها و عقاید خود را همراه با شرح مختصری از وضعیت فرهنگی عصر خویش بیان کرده است. اثر معروفی که به غلط به وی نسبت داده شده مجالس العشاق است که نویسنده واقعی آن، کمال الدین حسین گازُرگاهی از معاصران و نزدیکان حسین بایقراست.
در دوره زمامداری او، بناهای متعددی به منظور پیشبرد فرهنگ احداث گردید. خواندمیر در خلاصه الاخبار به ذکر نمونه های مختلفی از مدرسه، مصلّی، خانقاه، دارالشفا و جز آن در هرات و سایر مناطق خراسان می پردازد که همگی در زمان حسین بایقرا و با حمایت های وی بنا گردیده است.
اشتیاق او به کتاب و کتابخانه را می توان پیش از آغاز زمامداری وی نیز مشاهده کرد. به گفته بنایی هروی (قرن 10ق.) هنگامی که وی مجبور شد اردوی خود را در خوارزم برجای گذارد و از مقابل سپاه ابوسعید گورکان بگریزد آنچه برای دشمن باقی گذاشت، کتابخانه اش بود و اضافه می کند که یکی از سرداران ابوسعید به نام امیر بیگ آتا وارد کتابخانه شد و چند جلد کتاب نفیس را به غنیمت برد که از آن جمله کتابی از مولانا احمد رومی (قرن 8 ق.) بوده است. در سال های زمامداری او، کتابخانه ها از رونق کم نظیری برخوردار بودند.
علاوه بر مدارس متعددی که در آنها کتابخانه احداث گردیده بود، دربار او در هرات نیز کتابخانه ای مجلل و باشکوه داشت و خوشنویسانی چون سلطانعلی مشهدی، خواجه محمد حافظ، مولانا زین الدین محمود و سایر خوشنویسان زبده در آنجا کتابت کرده اند.
نقاشان متعددی نیز در این کتابخانه به کتاب آرایی مشغول بوده اند که بلندآوازه ترین آنها، کمال الدین بهزاد، نقاش نامدار اواخر تیموری و اوایل صفویه است. میرک نقاش، مولانا حاجی محمد، مولانا محمد اصفهانی و قاسمعلی چهره گشا از دیگر نقاشان کتابخانه حسین بایقرا بوده اند.
در منابع عصر تیموری، اشاره روشنی به نام رئیس کتابخانه حسین بایقرا صورت نگرفته ولی ظاهراً مدتی، میرک نقاش فوق الذکر عهده دار این سمت بوده است. نظامی باخزری (قرن 9 ق.) در منشأالانشاء، منشوری از جانب حسین بایقرا با عنوان "فرمان کتابداری کتابخانه همایون" آورده که متأسفانه مخاطب نامه ذکر نگردیده است. در بخشی از این فرمان که با نثری متکلّف و با ذکر مقدمه ای در اهمیت کتاب و کتابخانه تنظیم گردیده، چنین آمده است:

رجوع شود به:سلطان حسین بایقرا (هرات ۸۴۲ـ همان جا ۹۱۱ق)