حسن مجتهد. [ ح َ س َ ن ِ م ُ ت َ هَِ ] ( اِخ ) ( حاج میرزا آقا... ) پسر حاج میرزا باقربن میرزا احمدبن لطفعلی خان بن محمدصادق مغانی تبریزی است که در 1338 هَ. ق. در تبریز درگذشت. خاندان «مجتهد» در سده سیزدهم هجری ازعلمای معروف و مرجع روحانی شیعیان آذربایجان بوده اند، و بمناسبت مخالفت ایشان با گروه دیگر از شیعه که خود را شیخی می خواندند و پیروی از شیخ احمد احسایی داشتند، ایشان به متشرع معروف شدند. میرزا حسن نزد سید حسین کوهکمری و میرزا حسن شیرازی در سامرا و ملا علی نهاوندی تلمذی کرده و خود صاحب تألیفات میباشد مانند «تشریح الاصول » و جز آن. وی چهل سال در تبریز مرجع عامه بوده است. ( ریحانة الادب ) ( ذریعه ج 4 ص 185 ). حاجی میرزا حسن عضو نخستین انجمن ایالتی تبریز در صدر مشروطه بود، ولیکن در نهان مخالفت میورزید، و سپس علناً در اختلاف رعایا با حاج محمد علی مالک دیه قراچمن ( سیاه چمن ) از مالک دفاع کرد و با دولت سازش نمود و مردم بر او شوریده از تبریز بیرونش راندند. او به نجف نامه نوشت که مشروطه باید مشروعه باشد. و حاج شیخ عبداﷲ مازندرانی ، یکی از سران مشروطه و روحانیون عالیمقام و روشن فکر در عراق ، در جواب او این جمله معروف را نوشت که : «ای گاو مجسم ، مشروطه مشروعه نمیشود».و این جمله چنان شهرت یافت که در شمار امثال فارسی درآمد، شاعر خامنه یی در یک قطعه آن را آورده گوید:
بلی ز گاو مجسم مجو فضیلت انسان.( از تاریخ مشروطه کسروی ).
