حزب اعتدالی

از نخستین احزاب سیاسی ایران پس از انقلاب مشروطیت . هم زمان با تشکیل مجلس دوم ، حزب یا فرقۀ اعتدالیون عامیون، که به اختصار «اعتدالی» خوانده می شد، تشکیل شد. بنیادگذاران و اعضای شاخص این حزب عبارت بودند از سیدمحمدصادق طباطبایی ، حاج میرزا علی محمد دولت آبادی ، میرزا علی اکبرخان دهخدا، شکرالله خان قوام الدولۀ شیرازی . دو روحانی بزرگ مشروطه خواه ، سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی ، و رجالی چون ناصرالملک ، سپهدار اعظم تنکابنی ، مرتضی قلی خان بختیاری ، عبدالحسین میرزا فرمانفرما، معزالسلطان (سردار محیی )، نصرت الدوله فیروز، سیدحسن مدرس ، آشتیانی ، و نیز دو مجاهد نامدار مشروطه ، ستارخان و باقرخان ، از هواداران و نزدیکان حزب اعتدالی محسوب می شدند. روزنامۀ شورا ارگان حزب و جراید وقت و مجلس از دیگر نشریات آن بودند. تقویت سلطنت مشروطه ، صیانت از مذهب ، حمایت از نهاد خانواده و مالکیت خصوصی و حقوق اساسی افراد، سعی در تقویت احساس همکاری در میان مردم از طریق تعالیم دینی ، حمایت از طبقۀ متوسط، به ویژه کسبه و پیشه وران و مقابله با افکار و اندیشه های الحادی از برنامه های اعتدالیون بود. دو حزب اعتدالی و دموکرات در مقام نخستین احزاب سیاسی ایران ، در مجلس و خارج از آن رقابت های گسترده ای داشتند که در مواردی به برخوردهای خونینی انجامید. حزب اعتدالی در مجلس دوم با ۳۶ نماینده رأی اکثریت ، و در مجلس سوم با ۲۹ نماینده رأی اقلیت را به دست آورد. رقابت دو حزب در انتخاب نخست وزیر (صدراعظم ) و نایب السلطنه نیز تبلور یافت . مستوفی الممالک در هر دو مورد کاندیدای دموکرات ها و سپهدار و ناصرالملک به ترتیب برای نخست وزیری و نیابت سلطنت نامزد اعتدالیون بودند. چون نامزد دموکرات ها به نخست وزیری رسید، نامزد اعتدالی ها نایب السلطنه شد. اوج درگیری دو حزب قتل بهبهانی به دست عوامل حیدرخان عمواوغلی و متقابلاً ترور علی محمدخان تربیت از سوی وابستگان به حزب اعتدالی بود. در دورۀ صدارت مستوفی الممالک ، خلع سلاح مجاهدین اعتدالی، ازجمله ستارخان و باقرخان به دست یفرم خان، رئیس نظمیه، که به دموکرات ها نزدیک بود، از دیگر موارد این درگیری ها بود. ستارخان در جریان مقاومت در برابر خلع سلاح زخمی شد و پس از چندی درگذشت . انشعاب در حزب یا فرقۀ اجتماعیون اعتدالیون، به تشکیل حزب یا فرقه اجتماعیون اتحادیون و هیئت عالی یا هیئت مؤتلفۀ اعتدال انجامید. هم زمان با فعالیت مجلس چهارم ، حزب اعتدالی، همچون حزب دموکرات ، از میان رفته بود و دو حزب اصلاح طلب و سوسیالیست ، که در هر دو افرادی از اعتدالیون و دموکرات ها عضویت داشتند، به ترتیب اکثریت و اقلیت مجلس را حائز شدند.