[ویکی نور] حاکم جشمی، ابوسعد محسن بن محمد بروقنی، عالم و متکلم زیدی قرن پنجم، در سال 413ق، در روستای جِشُم از توابع بیهق (سبزوار کنونی) به دنیا آمد. نسبش، به واسطه محمد بن حنفیه (متوفی 81)، به امام علی(ع) می رسد، لیکن به علوی بودن شهرت نداشته است. از سال های آغازین حیات وی اطلاعی نیست. بیشتر مشایخ او از عالمان نیشابور بوده اند؛ ازاین رو، وی احتمالا مدتی در این شهر اقامت داشته است.
نخستین استاد وی، ابوحامد احمد بن محمد بن اسحاق نجار نیشابوری، از عالمان حنفی نیشابور بوده که نزد وی کلام و اصول فقه خوانده است. ظاهرا تا زمان حیات نیشابوری، حاکم نزد فرد دیگری شاگردی نکرده است. بعد از وفات نیشابوری، حاکم نزد ابوالحسن علی بن عبدالله نیشابوری بیهقی به شاگردی پرداخت. بیهقی تعالیم معتزله را به واسطه ابوطالب یحیی بن حسین هارونی از قاضی عبدالجبار بن احمد همدانی دریافت کرده بود. حاکم نزد بیهقی برخی متون کلامی، اصول فقه و تفسیر را خواند و هم زمان با تلمذ نزد او، نزد عالم نامدار حنفی و قاضی القضات نیشابور، ابومحمد عبدالله بن حسین ناصحی، نیز شاگردی کرد و در 436 از وی حدیث شنید. ناصحی نیز دارای عقاید معتزلی بود و جز در مسئله وعید، با معتزله مخالفتی نداشت. حاکم نزد او اصول محمد بن حسن شیبانی و کتاب های «الجامع»، «الزیادات» و «مسائل الحساب» را خواند. حاکم نزد افراد دیگری نیز شاگردی کرد.
وی بعد از اتمام تحصیلات خود، به زادگاهش بازگشت و در 13 رمضان 478ق، املای اثر حدیثی خود، «جلاء الأبصار فی متون الأخبار»، را در مسجد جامع جشم آغاز کرد. این اثر که در شصت مجلس است، در 481ق، بعد از بازگشت حاکم از سفر حج، به پایان رسید. عمده احادیث این کتاب به نقل از ناصحی است.
در منابع زیدیه از حاکم جشمی به عنوان استاد زمخشری یاد شده، اما همان گونه که مادلونگ اشاره کرده است، شاهدی در باره دیدار زمخشری و جشمی در دست نیست؛ تنها می دانیم که زمخشری کتاب «جلاء الأبصار» جشمی را از شاگرد وی، احمد بن محمد بن اسحاق خوارزمی که در جشم ساکن بوده، روایت کرده است. به نظر مادلونگ، زمخشری بعد از وفات جشمی به جشم رفته و نزد شاگردان او درس خوانده است. مادلونگ شاهد این ادعا را سلسله سندی در روایت قصیده ای از عالم معتزلی، ابوالحسن جرجانی، می داند. همان گونه که مادلونگ نشان داده است، ظاهرا زمخشری، برخلاف جشمی که از مکتب ابوهاشم جُبّائی پیروی کرده، از مکتب اعتزالی ابوالحسینِ بصری (متوفی 436) متأثر بوده و آرای وی را در خوارزم، رکن الدین محمود خوارزمی (متوفی 536) به او درس داده است. این خود می تواند دلیلی بر رد فرضیه شاگردی زمخشری نزد جشمی باشد. بنا بر برخی منابع، حاکم جشمی در سال 494ق، در مکه، به علت تألیف کتاب «رسالة إبلیس إلی إخوانه المناحیس»، کشته شد.
از حاکم آثار فراوانی باقی مانده که اغلب آنها به صورت نسخه خطی در کتابخانه های مختلف، خاصه در کتابخانه های یمن، موجود است.
مهم ترین اثر کلامی او، «شرح عیون المسائل» است. این کتاب، شرح کتابی از خود وی؛ یعنی «عیون المسائل» است.
نخستین استاد وی، ابوحامد احمد بن محمد بن اسحاق نجار نیشابوری، از عالمان حنفی نیشابور بوده که نزد وی کلام و اصول فقه خوانده است. ظاهرا تا زمان حیات نیشابوری، حاکم نزد فرد دیگری شاگردی نکرده است. بعد از وفات نیشابوری، حاکم نزد ابوالحسن علی بن عبدالله نیشابوری بیهقی به شاگردی پرداخت. بیهقی تعالیم معتزله را به واسطه ابوطالب یحیی بن حسین هارونی از قاضی عبدالجبار بن احمد همدانی دریافت کرده بود. حاکم نزد بیهقی برخی متون کلامی، اصول فقه و تفسیر را خواند و هم زمان با تلمذ نزد او، نزد عالم نامدار حنفی و قاضی القضات نیشابور، ابومحمد عبدالله بن حسین ناصحی، نیز شاگردی کرد و در 436 از وی حدیث شنید. ناصحی نیز دارای عقاید معتزلی بود و جز در مسئله وعید، با معتزله مخالفتی نداشت. حاکم نزد او اصول محمد بن حسن شیبانی و کتاب های «الجامع»، «الزیادات» و «مسائل الحساب» را خواند. حاکم نزد افراد دیگری نیز شاگردی کرد.
وی بعد از اتمام تحصیلات خود، به زادگاهش بازگشت و در 13 رمضان 478ق، املای اثر حدیثی خود، «جلاء الأبصار فی متون الأخبار»، را در مسجد جامع جشم آغاز کرد. این اثر که در شصت مجلس است، در 481ق، بعد از بازگشت حاکم از سفر حج، به پایان رسید. عمده احادیث این کتاب به نقل از ناصحی است.
در منابع زیدیه از حاکم جشمی به عنوان استاد زمخشری یاد شده، اما همان گونه که مادلونگ اشاره کرده است، شاهدی در باره دیدار زمخشری و جشمی در دست نیست؛ تنها می دانیم که زمخشری کتاب «جلاء الأبصار» جشمی را از شاگرد وی، احمد بن محمد بن اسحاق خوارزمی که در جشم ساکن بوده، روایت کرده است. به نظر مادلونگ، زمخشری بعد از وفات جشمی به جشم رفته و نزد شاگردان او درس خوانده است. مادلونگ شاهد این ادعا را سلسله سندی در روایت قصیده ای از عالم معتزلی، ابوالحسن جرجانی، می داند. همان گونه که مادلونگ نشان داده است، ظاهرا زمخشری، برخلاف جشمی که از مکتب ابوهاشم جُبّائی پیروی کرده، از مکتب اعتزالی ابوالحسینِ بصری (متوفی 436) متأثر بوده و آرای وی را در خوارزم، رکن الدین محمود خوارزمی (متوفی 536) به او درس داده است. این خود می تواند دلیلی بر رد فرضیه شاگردی زمخشری نزد جشمی باشد. بنا بر برخی منابع، حاکم جشمی در سال 494ق، در مکه، به علت تألیف کتاب «رسالة إبلیس إلی إخوانه المناحیس»، کشته شد.
از حاکم آثار فراوانی باقی مانده که اغلب آنها به صورت نسخه خطی در کتابخانه های مختلف، خاصه در کتابخانه های یمن، موجود است.
مهم ترین اثر کلامی او، «شرح عیون المسائل» است. این کتاب، شرح کتابی از خود وی؛ یعنی «عیون المسائل» است.
wikinoor: حاکم_جشمی،_محسن_بن_محمد