حافظ شمس الدین محمد

حافظ، شمس الدین محمد ( ـ شیراز ۷۹۲/۷۹۱ق)
(یا: خواجه حافظ) ملقب به لسان الغیب و ترجمان الاسرار، شاعر ایرانی. از زندگی حافظ اطلاعی چندان نمانده و صاحب تذکره ها نیز به اختلاف دربارۀ او و نسل و نسب و مذهبش سخن رانده اند. جد حافظ را برخی شیخ غیاث الدین و پدرش را بهاءالدین و از اهالی کوپای اصفهان و شماری کمال الدین و اهل تویسرکان نوشته اند. در تذکره ها تاریخ تولد او را ۷۲۶ق همچنین بین ۷۱۷ تا ۷۲۹ نیز گفته اند. در کودکی پدرش را از دست داد. در جوانی علوم معمول زمانه را، اعم از ادب فارسی و عرب و علوم اسلامی و قرآنی، فرا گرفت و از درس قوام الدین عبدالله شیرازی بهره برد. حافظ ۴۰ سال کسب علم کرده است. از آن جهت که حافظ قرآن با چهارده روایت بوده به حافظ تخلص و آوازه یافته است و حتی به استناد برخی روایت ها حاشیه ای بر کشاف زمخشری یا مصباح مُطرَّزی نوشته که البته نمانده است. شیراز در دورۀ حافظ اگرچه از نظر وضع سیاسی آرام و ثبات نداشت، اما مرکز علم و ادب ایران بود که آن هم به واسطۀ تدبیر اتابکان سلغری فارسی بود. این دوره مصادف با جوانی حافظ است که شاه ابواسحاق اینجو، حاکم فارس، به شاعر عنایتی دارد، اما در خارج از فارس، وحشت و ناامنی حاکم بود. شیرازۀ دولت ابواسحاق با تسلط امیر مبارزالدین و فرزندانش (آل مظفر) از هم گسیخت و خود کشته شد. امیر مبارز سخت گیر و کوردل و متعصب بود. حافظ در شعرش از او با عنوان محتسب یاد کرده است. حافظ از میان امیران روزگار خود ابواسحاق اینجو، شاه شجاع، شاه منصور را ستوده و از این میان، به شاه منصور سخت ارادت داشته است. همچنین با شاهان خارج از فارس (جلایریان که در بغداد حکومت داشتند) در ارتباط بود و سلطان اویس جلایر را نیز مدح کرده است. حافظ دوبار از زادگاه خود بیرون رفته، یک بار قصد دکن کرد که از جزیرۀ هرمز فراتر نرفت و بار دیگر به یزد رفت که بی تابانه بازگشت، اما آوازۀ شهرت او به هند، بغداد و آذربایجان رفته بود. با استیلای امیرتیمور گورکانی بر فارس دورۀ آل مظفر نیز پایان گرفت که این مصادف با دورۀ پیری حافظ است. حافظ سنی و شافعی بود و گرایش های شیعی نیز داشت. چون درگذشت پیکرش را در گلگشت مصلّی به خاک سپردند و مادۀ تاریخ وفات او «خاک مصلّی» است. از حافظ جز دیوانی دردست نیست و بنابر مشهور بعد از مرگ حافظ محمد گلندام که از یارانش بوده آن را گرد آورده است. جامی در نفحات الانس حافظ را لسان الغیب و ترجمان الاسرار خوانده است و، از این روی، عبدالله مروارید در ۹۰۷ق، که دیوان حافظ را به دستور ابوالفتح فریدون میرزا، شاهزادۀ تیموری، تقریباً از روی ۵۰۰ نسخه فراهم کرده است، «لسان الغیب» نامید. از حافظ ۵۰۰ غزل به جا مانده که گویا خود اشعار بد و متوسطش را از بین برده باشد. حافظ شاعر غزلسرا است. با مهارتی کم نظیر در غزل های خود افکار دقیق عرفانی، حکمی و غنایی را با الفاظ برگزیده همراه کرده است. دیوان اشعار او دربرگیرندۀ چند قصیده، ساقی نامه، مثنوی، قطعه و ترانه و اکثر آن غزل است که غزلیات آن نمود و نفوذ بی مانندی یافته است. ترکیبات حافظ تازه و بدیع است و در ساختن این ترکیبات نهایت قدرت و کمال ذوق و لطف طبع خود را نشان داده است. راز جاودانگی شعر حافظ طنز و امیدبخشی و طربناکی اوزان و کاربرد انواع ایهام و حسن تعلیل است. او اسطوره ساز بزرگی است و پیر مُغان، می، مُغبَچه، خرابات مغان و حتی رند، که این همه به آن مشهور است، از آفرینش های طبع اوست. حافظ بیش از هر شاعری از شاعران پیش از خود تأثیر پذیرفته است؛ از سنایی گرفته تا انوری و خاقانی و ظهیر فاریابی، نظامی، کمال الدین اسماعیل اصفهانی، عراقی، سعدی و خواجو. آن چنان غزل را به اسلوب و به تمامی معنا پربار سروده که حتی شاعران پس از خود را تا سال ها تحت الشعاع قرار داده است. از آن جا که شعر حافظ در خیلی موارد حالت های مختلف روحی انسانی را بازگو می کند، به دیوان وی تفأل نیز می زنند. اشعار حافظ به بیشتر زبان های زندۀ دنیا ترجمه شده است. گوته، روکرت، هوگو، بالزاک و آندره ژید از او متأثر بوده اند. نخستین تصحیح انتقادی دیوان حافظ از علامۀ قزوینی و قاسم غنی است (۱۳۲۰ش). بر اشعار حافظ بسیاری کسان شرح نوشته اند.