جوهری عباس بن سعید

جوهری، عباس بن سعید (قرن ۳ق)
ریاضی دان، منجم، اختربین و سازندۀ اسباب نجومی که در زمان مأمون (حک: ۱۹۸ـ۲۱۸ق) به شهرت و شکوفایی رسید. تبار او به درستی روشن نیست؛ با این حال، برخی او را از اهالی فاراب معرفی کرده اند. در ریاضی بیشتر به هندسه گرایش داشت. او را از نخستین مسلمانانی دانسته اند که به کار رصد آسمان پرداخته است. ابن قفطی او را در فن تسییر که نظریۀ پیچیده ای در احکام نجوم و اختربینی برای تعیین طول عمر افراد بود متبحر دانسته و او را سازندۀ اسباب های نجومی معرفی کرده است. او در رصدهای سال ۲۱۴ق در بغداد و ۲۱۷ق در دمشق که به رصدهای مأمونی معروف اند شرکت داشت. ابن ندیم در الفهرست به دو کتاب او اشاره می کند که ظاهراً هر دو از بین رفته اند، یکی کتاب تفسیر کتاب اقلیدس و دیگری کتاب الاشکال التی زادها فی المقالةالاولی من اقلیدس. به نظر می رسد که استدلال های جوهری در این کتاب، کهن ترین برهان های موجود دربارۀ اصل موضوع اقلیدس به زبان عربی بوده است. کتاب دیگر او به نام اصلاح لکتاب اقلیدس نیز از میان رفته لیکن خواجه نصیرالدین طوسی در رسالۀ الشافیه عن الشک فی الخطوط المتوازیه قسمتی از این کتاب را از قول جوهری نقل کرده است. از زیج جوهری نیز اثری برجا نمانده است، امّا چند نسخۀ خطی از رسالۀ کوچک او با عنوان زیادات فی المقالة الخامسه من کتاب اقلیدس در دست است که شاید قسمتی از اثر مفقود شدۀ او یعنی تفسیر کتاب اقلیدس باشد.