جوهر فرد

جوهَرِ فَرد
(یا: جزء لایتجزی) برگرفته از واژۀ یونانی آتوموس به معنی جزء تجزیه ناپذیر، و در اصطلاح فلسفه و کلام هریک از اجزای تجزیه ناپذیر (متناهی یا نامتناهی) که ماده را مرکب از آن ها یا قابل تقسیم به آن ها می پنداشتند. نخستین نظریه پرداز آن در تاریخ فلسفه دموکریتوس/ذیمقراطیس بود. متکلمان اشعری متناسب با جبری مسلکی خود و به زعم آن که با بهره گیری از این نظریه می توانند اعتقاد به این که قوام همه چیز حتی افعال آدمی به خداست و انسان هیچ اختیاری ندارد، و عالم حادث است نه قدیم را توجیه نمایند، دربارۀ جسم و نظام هستی سخن گفته اند. هرچند اغلب فلاسفۀ اسلامی با اقامۀ براهین متعدد آن را رد کرده اند، اما در قرون اخیر ذره گرایی یا اتمیسم در غرب پذیرفته شده است. دیدگاه مبتنی بر تقسیم پذیری جسم حتی دربارۀ اتم مجدداً مقبول و اجزای آن یک به یک کشف شد و این بحث به جای فلسفه در فیزیک تداوم یافت و یافته های جدید آن در فلسفه و دیگر علوم انسانی راه پیدا کرد. در گذشته منشأ این مباحث از این جا آغاز می شد که جسم یا مرکب است یا بسیط؛ اگر مرکب باشد از ذرات کوچک غیرقابل قسمت است (اجزای صغار صلبه) که برخی از متکلمان و فلاسفه معتقد به آن بودند، اما برخی از آنان اجزا را متناهی و برخی دیگر نامتناهی می دانستند. ابوالقاسم بلخی، از معتزله، قائل به جواهر فردِ مشابه یا مخالف بود، برخلاف متکلمان بصره که همۀ اجزای فرد را مشابه می دیدند. اما اشعری، باقلانی، جوینی، غزالی و سرانجام فخر رازی، متکلمان اشعری، ترکیب اشیا را از ذرات تجزیه ناپذیر می دانستند و حکما که نظریۀ ارسطو مبنی بر ترکیب جسم از هیولی (ماده) و صورت را پذیرفته بودند با دیدگاه متکلمان به مخالفت پرداختند. خواجه نصیر طوسی همچون دیگر حکیمان مسلمان، نه تنها نظریۀ جوهر فرد را رد کرده، بلکه وجود هیولی را نیز منکر شده است.