جوف

1 ) منطقه اداری جوف ، به مرکزیت شهر سَکاکه ، در شمال غربی عربستان سعودی واقع است و دارای دو محافظه ( شهرستان ) به نامهای قُرَیات و دومه الجندل است .
جوف وادی تقریباً مدوری است به طول حدود چهار کیلومتر و عرض حدود یک کیلومتر با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی ، که میان کوههای کم ارتفاع جال الجوف ( به ارتفاع پانصد متر ) محدود شده است . کوه جال الجوف از یک سو با شیب تندی به وادی جوف ، و از سوی دیگر به تپه ماسه های دَهْنا می رسد ( وهبه ، ص 67؛ والین ، ص 43 ) .
جوف ، به سبب واقع شدن میان سوریه و مرکز شبه جزیره عربستان و قرار گرفتن بین جبل شَمَّر و جبل دَروز ( با 480 کیلومتر فاصله از هریک از آنها ) ، از موقعیت بسیار مهمی برخوردار است ( رجوع کنید به وهبه ، ص 67 ) .
خرمای آن معروف و صنایع چوبی و پارچه های پشمی و به ویژه عبای آنجا مشهور است ( کحّاله ، ص 216 ) .
در 1378 ش / 1999، جمعیت آن 408 ، 332 تن بوده است که از این تعداد 194 ، 56 تن مهاجر بوده اند ( المملکه العربیه السعودیه. وزاره التخطیط ، ش 35، ص 501 ) .
2 ) شهر جوف یا دومه الجندل ، در حدود پنجاه کیلومتری جنوب غربی شهر سکاکه و در حدود صد کیلومتری مرز اردن واقع است . بیشترین دمای آن ْ45 در مرداد/ اوت ، کمترین آن ْ1ر5 در دی / ژانویه و میانگین بارش سالانه آن 42 میلیمتر است ( همان ، ش 35، ص 30ـ31، 36 ) . این شهر از طریق سکاکه ـ عَرعَر ـ حَفْرَالباطِن ـ مَجْمَعِه به ریاض *در جنوب شرقی مرتبط می شود.
جوف آثار تاریخی متعددی دارد که از قدیم ترین آنها اَعْمِده الرَجاجیل ( ستونهای رجاجیل ) است . این بنا به شکل دایره ای بزرگ ، با شعاع چهارصد متر، در ده کیلومتری جنوب شهر سکاکه قرار دارد و دارای پنجاه ستون سنگی است که هر یک از آنها سه متر ارتفاع دارد. گویا این مجموعه برای مراسم مذهبی خاصی بنا شده بوده است ( خوند، ذیل مادّه ) .
قلعه طَویر، واقع در شهر طویر، نیز یکی از قدیم ترین آثار آنجاست . بر روی دیواره های بیرونی قلعه ، تصاویری از قوم ثمود، آشوریان و عبرانیان حک شده است ( همانجا ) .
از دیگر آثار تاریخی شهر جوف است : قلعه مارِد، که تاریخ دو هزار ساله دارد و در کتیبه های آشوریان از آن بسیار یاد شده است . این قلعه حصاری بلند داشته که اکنون ، به سبب ویرانی ، مقداری از ارتفاع آن کاسته شده است . قلعه مارد با سنگهای مربع شکل به شیوه معماری منطقه شام بنا شده است ( همانجا ) . در محله الدِرْعِ جوف ، بنای سنگی قدیمی وجود داشته که عمربن خطّاب در سال 17، هنگامی که عازم بیت المقدّس بوده ، آن را تبدیل به مسجد کرده است . امروزه این مسجد در جوار باب البرج ، یکی از دروازه های قدیمی شهر، قرار دارد. در سده سیزدهم این مسجد تنها مسجد شهر بوده که مناره داشته است . مسجد آخرین بار در زمان ملک عبدالعزیزبن سعود ( حک: 1305ـ 1332 ش / 1926ـ1953 ) مرمت شده است ( والین ، ص 46؛ خوند، همانجا ) .
پیشینه . جوف در لغت به معنای زمین پست است ( جاسر، ج 1، ص 360 ) . بلاذری ( ص 84 ) بنای شهر را به اُکَیدِربن عبدالملک نسبت داده است . به نوشته یاقوت حموی ( ذیل «دومه الجندل » ) ، به نقل از کلبی ، زمانی که اولاد اسماعیل علیه السلام در تِهامه *فزونی یافتند، دوماء ( فرزند اسماعیل ) از تهامه بیرون رفت و در این مکان قلعه ای بنا نمود و آنجا را دوماء نامید و چون این قلعه از جندل ( سنگ رودخانه ای ) ساخته شده بود، آنجا را دومه الجندل نامیدند.
جوف آل عمرو یا دومه الجندل منسوب به قوم بنی عمرو از قبیله طَی است ، که حدود قرن چهارم در آنجا ساکن شدند. از جوف به نام نقره الجوف یاد شده است و جوف آل عمرو و جوف نیز به آن گفته اند ( جاسر، ج 1، ص 359ـ360 ) .
نام دومه الجندل در کتیبه هایی در باره فتوحات آشوریان نیز بسیار آمده که دالّ بر قدمت این شهر است ( رجوع کنید به خوند، همانجا ) . در دوره بابلیها، واحه جوف از منزلگاههای بسیار آباد برای کاروانها بوده است ( بلاشر، ج 1، ص 42 ) . قوم ثمود*، در حِجْر*، واقع در جنوب دومه الجندل ، به هلاکت رسیدند ( قلقشندی ، 1405، ص 27 ) . پیش از اسلام ، که قوم بنی کلب در حجر ساکن بودند، بازار جوف از بازارهای معروف عرب به شمار می رفت . این بازار هر سال در اول ربیع الاول آغاز به کار می کرد ( همو، 1383، ج 1، ص 410ـ 411 ) و روش خرید و فروش در این بازار، روش «بیع الحِصاه» بود ( مهران ، ص 490 ) که در اسلام از آن نهی و این نوع معامله باطل اعلام شد ( رجوع کنید به بیع *، بخش اقسام بیع ) .
هُذیل بن مُدرکه ، بت وَدّ را برای قبیله کلب در وادی دومهالجندل انتخاب کرد ( آلوسی ، ج 2، ص 201، 213 ) . این بت ، که از مشهورترین بتهای عرب بود تا ظهور اسلام وجود داشت تا اینکه خالدبن ولید، هنگام عزیمت به غزوه تبوک ، آن را درهم شکست ( برّو، ص 295ـ296 ) .
غزوه دومه الجندل در ربیع الاول سال پنجم در این مکان روی داد ( طبری ، ج 2، ص 564؛ ابن کثیر، ج 4، ص 92؛ رجوع کنید به دومه الجندل *، غزوه ) .
پیامبر اکرم در شعبان سال ششم عبدالرحمان بن عوف را روانه جوف نمود تا اهالی آنجا را به اسلام دعوت کند. عبدالرحمان سه روز اهالی آنجا را به اسلام دعوت کرد و به دستور پیامبر اکرم با تُماضِر، دختر حاکم آنجا، اصبغ بن عمروبن ثعلبه ، ازدواج نمود ( واقدی ، ج 1، ص 560ـ561 ) .
پیامبر اکرم در رجب سال نهم ، خالدبن ولید را از تبوک با 420 سوار روانه جنگ با اکیدربن عبدالملک در جوف نمود. در این جنگ حسان ، . . .