واژه عبری جنیزه / گنیزه از ریشه گَنَز به معنای نگه داشتن ، پنهان کردن و انبار کردن گرفته شده و در زبانهای سامی دیگری چون عربی ، آرامی ، حَبَشی و بابلی متأخر نیز به معنای پنهان کردن ، پوشاندن ، بسته بندی کردن و دفن کردن به کار رفته است . وجه مصدری جنیزه در اصل بر عملِ «انبار کردنِ چیزی » اطلاق می شد و بعداً معنای «مکان انبار کردن » را به خود گرفت . اسمِ جِنِز در معنای «انبار کردن چیزهای با ارزش »، چنانکه در اواخر کتاب مقدّس عبری آمده ، ظاهراً همان وامواژه فارسی گنج ، به معنای انبار و خزانه ، است که به زبان عبری راه یافته است [برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به د. جودائیکا؛ د. دین و اخلاق ؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ؛ احتمال اقتباس ساختار و کارکرد جنیزه های یهودی از سنّت نگهداری اسناد و مدارک دینی در دژنپشتهای ایران پیش از اسلام اثبات نشده ولی همچنان قابل بررسی است ، یادآوری از مجتبی زروانی در20 فروردین 1384] .
... [مشاهده متن کامل]
2 ) مرور کلی مفهوم جنیزه و کاربرد آن در زمینه دینی . جنیزه در اصطلاح به صندوق خانه یا پستوی هر کنیسه یا هر مکان دیگری گفته می شود که نوشته های دینی حاوی نامهای خداوند را در آن می اندازند. بنابر شریعت یهودی ، همچون رسوم رایج میان مسلمانان و قبطیان، کتابهای مقدّس صدمه دیده و پاره ای را که دیگر قابل استفاده نیستند نباید نابود کرد بلکه باید آنها را در اتاق مخصوصی که بدین منظور تعبیه شده نگه داشت تا بعداً در سرداب یا مقبره ای به خاک سپرده شوند. جنیزه ها ( جنیزوت ، [جمع جنیزه ] ) در بسیاری از جوامع یهودی شرقی و غربی وجود داشته اند. در بیشتر این جنیزه ها معمولاً تنها کتابهای خارج از استفاده ( توراتها و دعانامه های پاره و آسیب دیده ) یافت می شود و در اکثر موارد، اوراق یافته شده چنان تباه شده اند که دیگر به کار پژوهشهای علمی نمی آیند ( برای مطالعه بیشتررجوع کنید به هابرمان، 1971؛ [نیز رجوع کنید به همانجاها] ) .
3 ) جنیزه قاهره قدیم . جنیزه قاهره ، واقع در کنیسه بن عزرا ( کلیسایی قبطی که در 1299/ 1882 به کنیسه تبدیل و در1307/1890بازسازی شد ) واقع در فُسطاط ، در میان دیگر جنیزه ها نمونه ای کاملاً استثنایی است . این کنیسه ، که به دست یهودیان ربانی فلسطین تأسیس شده ، یکی از مهم ترین مراکز فعالیتهای دینی ، اقتصادی و اجتماعی به شمار می رفته و جنیزه آن تقریباً از قرن چهارم تا سیزدهم / دهم تا نوزدهم یکسره برقرار و مورد استفاده بوده است . جنیزه این کنیسه که در انتهای تالار بانوان ، در اتاق زیر شیروانی قرار گرفته بود، پستویی بدون در و پنجره بود و تنها با نردبان و از منفذی که در دیوار در نزدیکی سقف تعبیه بود دسترسی به آن امکان داشت . مهم ترین امتیاز و فایده این جنیزه برای پژوهشهای تاریخی در این است که متصدیان امور در جامعه یهودیان فسطاط ، علاوه بر نوشته های مقدّس همچون عهد عتیق و تلمود و دعانامه ها، انبوهی از نوشته های متعلق به فرقه های یهودی ، پوست نوشته ها، فتواها، اشعار و انواع و اقسام اسناد را نیز در آن می انداختند. در واقع ، آنان هر سندی را که به خط عبری نوشته می شد و از زیر دستشان می گذشت در جنیزه می گذاشتند. محققان از مدتها پیش از وجود این جنیزه مطّلع بودند و شماری از آنان ، از جمله دو محقق آلمانی به نامهای س . فان گلدرن در 1166/ 1753 و ی . زافیر در 1281/1864، حاصل مشاهدات خود را از کنیسه بن عزرا و جنیزه آن گزارش کرده اند [ د. جودائیکا؛ د. دین و اخلاق ، همانجاها]. اما افسانه هایی در باب بدبختیهایی که گریبانگیر کسانی شده است که از این جنیزه چیزی بیرون آورده اند یا خرافاتی از این دست که ماری از مدخل جنیزه مراقبت می کند و بر هر وارد شونده احتمالی حمله می آورد، در دست نخورده ماندن این اسناد کم تأثیر نبوده است .
عامل مهم دیگر در مصون ماندن اسناد این جنیزه از دستبرد روزگار، آب و هوای فوق العاده پاکیزه و خشک مصر بوده است ( رجوع کنید به کوئن ، 1985، ص 3ـ35؛ [ برای اطلاع بیشتر درباره این کنیسه و جنیزه آن همراه با فهرستی از کتابها و مقالات ، نیز درباره بازسازی کنیسه در 1990رجوع کنید به ریف ، 2000، ص 9ـ22] ) .
4 ) تاریخچه اکتشافات اسناد جنیزه و مروری کوتاه بر آرشیوهای آن در کتابخانه های جهان . علاقه فزاینده به اعصار گذشته و اشیای قدیمی ، در قرن سیزدهم / نوزدهم موجب گردید که دلالان و مجموعه داران بر به چنگ آوردن ذخایر گذشتگان مشتاق شوند. مسئولان کنیسه بن عزرا بر اساس «بخشش »، به خارج شدن همه محتویات جنیزه رضایت دادند. ا. فیرکوویچ ، از دانشمندان قَرائیم روس ، که در سفرهای خود به خاورمیانه انبوهی از دست نوشته های قدیم را گرد آورده بود، مجموعه ای از اسناد جنیزه را به کتابخانه سلطنتی روسیه در سن پترزبورگ فروخت . ا. کاپوستین اورشلیمی ، کاهن اعظم روسی ، در یکی از سفرهای خود به قاهره بیش از هزار قطعه از اسناد جنیزه را به دست آورد که این اسناد بعداً به کتابخانه عمومی دولتی سالتیکوف ـ شچدرین در سن پترزبورگ ( مجموعه های آنتونین و فیرکوویچ ) انتقال یافتند.
بخش دیگری از اسناد جنیزه در اواخر قرن نوزدهم کشف شد. ا. ن . آدلر در 1314/1896 اجازه یافت تا شماری از اسناد را از جنیزه خارج کند و با خود به لندن ببرد. این اسناد نیز بعداً به ایالات متحده امریکا منتقل و جزو مجموعه مدرسه علمیه یهودی امریکا در نیویورک ضبط شدند ( مجموعه ا. ن . آدلر ) . س . آدلر، خاورشناس امریکایی ، پنجاه فقره سند را که در 1308/ 1891 از مصر خریده بود، به دراپسی کالج فیلادلفیا برد. کتابخانه بودلیان در دانشگاه آکسفورد انگلستان از 1307/ 1890، 600 ، 2 فقره از اسناد جنیزه را گرد آورد و س . ا. ورتهایمر اورشلیمی نخستین کسی بود که در دهه 1307/1890 متون جنیزه ای را منتشر کرد. دانشگاه کیمبریج انگلستان نیز نخستین بخش از اسناد جنیزه را در 1308/1891از طریق گ . ج . چستر، خاخامِ انگلیسی ، به دست آورد. با وجود این اقدامات ، هنوز هیچ ارتباطی میان این اسناد متنوع برقرار نشده و منشأ اصلی آنها . . .
... [مشاهده متن کامل]
2 ) مرور کلی مفهوم جنیزه و کاربرد آن در زمینه دینی . جنیزه در اصطلاح به صندوق خانه یا پستوی هر کنیسه یا هر مکان دیگری گفته می شود که نوشته های دینی حاوی نامهای خداوند را در آن می اندازند. بنابر شریعت یهودی ، همچون رسوم رایج میان مسلمانان و قبطیان، کتابهای مقدّس صدمه دیده و پاره ای را که دیگر قابل استفاده نیستند نباید نابود کرد بلکه باید آنها را در اتاق مخصوصی که بدین منظور تعبیه شده نگه داشت تا بعداً در سرداب یا مقبره ای به خاک سپرده شوند. جنیزه ها ( جنیزوت ، [جمع جنیزه ] ) در بسیاری از جوامع یهودی شرقی و غربی وجود داشته اند. در بیشتر این جنیزه ها معمولاً تنها کتابهای خارج از استفاده ( توراتها و دعانامه های پاره و آسیب دیده ) یافت می شود و در اکثر موارد، اوراق یافته شده چنان تباه شده اند که دیگر به کار پژوهشهای علمی نمی آیند ( برای مطالعه بیشتررجوع کنید به هابرمان، 1971؛ [نیز رجوع کنید به همانجاها] ) .
3 ) جنیزه قاهره قدیم . جنیزه قاهره ، واقع در کنیسه بن عزرا ( کلیسایی قبطی که در 1299/ 1882 به کنیسه تبدیل و در1307/1890بازسازی شد ) واقع در فُسطاط ، در میان دیگر جنیزه ها نمونه ای کاملاً استثنایی است . این کنیسه ، که به دست یهودیان ربانی فلسطین تأسیس شده ، یکی از مهم ترین مراکز فعالیتهای دینی ، اقتصادی و اجتماعی به شمار می رفته و جنیزه آن تقریباً از قرن چهارم تا سیزدهم / دهم تا نوزدهم یکسره برقرار و مورد استفاده بوده است . جنیزه این کنیسه که در انتهای تالار بانوان ، در اتاق زیر شیروانی قرار گرفته بود، پستویی بدون در و پنجره بود و تنها با نردبان و از منفذی که در دیوار در نزدیکی سقف تعبیه بود دسترسی به آن امکان داشت . مهم ترین امتیاز و فایده این جنیزه برای پژوهشهای تاریخی در این است که متصدیان امور در جامعه یهودیان فسطاط ، علاوه بر نوشته های مقدّس همچون عهد عتیق و تلمود و دعانامه ها، انبوهی از نوشته های متعلق به فرقه های یهودی ، پوست نوشته ها، فتواها، اشعار و انواع و اقسام اسناد را نیز در آن می انداختند. در واقع ، آنان هر سندی را که به خط عبری نوشته می شد و از زیر دستشان می گذشت در جنیزه می گذاشتند. محققان از مدتها پیش از وجود این جنیزه مطّلع بودند و شماری از آنان ، از جمله دو محقق آلمانی به نامهای س . فان گلدرن در 1166/ 1753 و ی . زافیر در 1281/1864، حاصل مشاهدات خود را از کنیسه بن عزرا و جنیزه آن گزارش کرده اند [ د. جودائیکا؛ د. دین و اخلاق ، همانجاها]. اما افسانه هایی در باب بدبختیهایی که گریبانگیر کسانی شده است که از این جنیزه چیزی بیرون آورده اند یا خرافاتی از این دست که ماری از مدخل جنیزه مراقبت می کند و بر هر وارد شونده احتمالی حمله می آورد، در دست نخورده ماندن این اسناد کم تأثیر نبوده است .
عامل مهم دیگر در مصون ماندن اسناد این جنیزه از دستبرد روزگار، آب و هوای فوق العاده پاکیزه و خشک مصر بوده است ( رجوع کنید به کوئن ، 1985، ص 3ـ35؛ [ برای اطلاع بیشتر درباره این کنیسه و جنیزه آن همراه با فهرستی از کتابها و مقالات ، نیز درباره بازسازی کنیسه در 1990رجوع کنید به ریف ، 2000، ص 9ـ22] ) .
4 ) تاریخچه اکتشافات اسناد جنیزه و مروری کوتاه بر آرشیوهای آن در کتابخانه های جهان . علاقه فزاینده به اعصار گذشته و اشیای قدیمی ، در قرن سیزدهم / نوزدهم موجب گردید که دلالان و مجموعه داران بر به چنگ آوردن ذخایر گذشتگان مشتاق شوند. مسئولان کنیسه بن عزرا بر اساس «بخشش »، به خارج شدن همه محتویات جنیزه رضایت دادند. ا. فیرکوویچ ، از دانشمندان قَرائیم روس ، که در سفرهای خود به خاورمیانه انبوهی از دست نوشته های قدیم را گرد آورده بود، مجموعه ای از اسناد جنیزه را به کتابخانه سلطنتی روسیه در سن پترزبورگ فروخت . ا. کاپوستین اورشلیمی ، کاهن اعظم روسی ، در یکی از سفرهای خود به قاهره بیش از هزار قطعه از اسناد جنیزه را به دست آورد که این اسناد بعداً به کتابخانه عمومی دولتی سالتیکوف ـ شچدرین در سن پترزبورگ ( مجموعه های آنتونین و فیرکوویچ ) انتقال یافتند.
بخش دیگری از اسناد جنیزه در اواخر قرن نوزدهم کشف شد. ا. ن . آدلر در 1314/1896 اجازه یافت تا شماری از اسناد را از جنیزه خارج کند و با خود به لندن ببرد. این اسناد نیز بعداً به ایالات متحده امریکا منتقل و جزو مجموعه مدرسه علمیه یهودی امریکا در نیویورک ضبط شدند ( مجموعه ا. ن . آدلر ) . س . آدلر، خاورشناس امریکایی ، پنجاه فقره سند را که در 1308/ 1891 از مصر خریده بود، به دراپسی کالج فیلادلفیا برد. کتابخانه بودلیان در دانشگاه آکسفورد انگلستان از 1307/ 1890، 600 ، 2 فقره از اسناد جنیزه را گرد آورد و س . ا. ورتهایمر اورشلیمی نخستین کسی بود که در دهه 1307/1890 متون جنیزه ای را منتشر کرد. دانشگاه کیمبریج انگلستان نیز نخستین بخش از اسناد جنیزه را در 1308/1891از طریق گ . ج . چستر، خاخامِ انگلیسی ، به دست آورد. با وجود این اقدامات ، هنوز هیچ ارتباطی میان این اسناد متنوع برقرار نشده و منشأ اصلی آنها . . .