جنگ شیمیایی

جنگ شیمیایی (chemical warfare)
در جنگ، استفاده از موادّ مایع، جامد یا گاز به منظور گذاشتن تأثیری سمی در انسان ها، حیوانات یا گیاهان. این جنگ همراه با جنگ میکروبی۱، بر طبق پروتکل ژنو۲ در ۱۹۲۵ ممنوع شد و سازمان ملل متحد۳ نیز در ۱۹۸۹ رأی به ممنوعیت آن داد. امریکا و شوروی در ژوئن ۱۹۹۰ توافق کردند که هر دو طرف میزان ذخایر شیمیایی خود را تا ۲۰۰۲ به ۵هزار تُن کاهش دهند. امریکا گازهای اعصاب جدید از نوع سلاح های ترکیبی۴ را جانشین آن کرد. در ۱۹۹۳ بیش از ۱۲۰ کشور جهان از جمله امریکا و فدراسیون روسیه۵ پیمان منع تولید، ذخیره سازی، و استفاده از سلاح های شیمیایی را امضا کردند. اما این قرارداد تا ۱۹۹۷، که پارلمان روسیه آن را امضا کرد، به مرحلۀ اجرا درنیامد. در جنگ جهانی اول گازها برای نخستین بار جایگزینی برای موادّ انفجاری در گلوله های توپ شدند. نخست آلمانی ها در فوریۀ ۱۹۱۵ در میدان جنگ «بولیموف۶» از آن استفاده کردند. این تلاش بی نتیجه بود. بعدها از گاز کلر۷ فشرده در کپسول که باد آن را به سَمت سنگرهای دشمن می برد با موفقیت در خور توجهی در آوریل ۱۹۱۵ در ایپر۸ِ بلژیک استفاده شد. از زمانی که وسایل مقابله با گازهای شیمیایی، همچون ماسک های ضدگاز، ساخته شد، مواد گوناگونی برای غلبه بر این قبیل وسایل دفاعی و شیوه های متعدد پخش و گسترش آن پدید آمد. بیش از ۳هزار مادۀ شیمیایی که قابلیت استفادۀ احتمالی از آن را داشتند، درخلال جنگ مطالعه و بررسی شدند، اما فقط ۳۰ ماده برای استفادۀ عملی در میدان جنگ، مناسب و مؤثر تشخیص داده شد. گاز علی رغم شهرت مخوفش، بیش از آن که شخص را از بین ببرد او را دچار آسیب های شدید می کرد و اساساً ناتوان سازی آن بیش از هلاک کردن نیروها و تأثیرات روان شناختی آن در جنگ ها زیاد بود. در حال حاضر، حدود بیست کشور جهان سلاح های شیمیایی دارند؛ ازجمله اسرائیل، سوریه، لیبی، افریقای جنوبی، چین، اتیوپی، کُرۀ شمالی، میانمار، تایوان، و ویتنام. مجموع ذخایر شیمیایی امریکا در ۱۹۸۹ حدود ۳۰هزار تُن و شوروی نزدیک به ۵۰هزار تُن برآورد می شد. پروتکل ژنو در ۱۹۲۵، که تنها مکانیسم قانونی بین المللی برای کنترل سلاح های شیمیایی است، هیچگاه مراعات نشده است. عراق در جنگ ایران و عراق۹ (۱۹۸۰ـ۱۹۸۸) از سلاح های شیمیایی استفاده کرد، که تلفات گسترده ای برای تعداد بسیار زیادی از رزمندگان بدون ماسک و غیرنظامیان ایرانی درپی داشت. عراق حتی تهدید کرده بود که در جنگ خلیج فارس در ۱۹۹۱ نیز از سلاح های شیمیایی استفاده می کند، اما چنین نکرد. سلاح های شیمیایی انواع گوناگون دارد. از آن جمله اند:گازهای محرک (گازهای محرک۱۰). ممکن است سبب مصدومیت دایم یا مرگ شوند؛ مثل گازهای کلرین، فوسژن۱۱، و گاز خردل۱۲، که در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) به کار برده شدند و به نحوی که گفته اند، روس ها در افغانستان، ویتنامی ها در لائوس۱۳، و نیروهای عراقی علیه ایران (۱۹۸۰ـ۱۹۸۸) از آن استفاده کردند.
گازهای اشک آور (گازهای اشک آور۱۴). مانند گاز «سی اس۱۵»، که برای فرونشاندن آشوب ها به کار می رود، بر چشم و ریه اثر می کند، و سبب کوری موقت می شود.
گازهای اعصاب اورگانو فسفروس۱۶ ها ترکیباتی مشابه حشره کش ها دارند، که از طریق پوست و شش ها وارد بدن می شوند و عملکرد سیستم عصبی را مختل می کنند. گازهای اعصاب۱۷را آلمانی ها در جنگ جهانی دوم تولید کردند اما از آن استفاده نشد.
داروهای ضعف آور داروهایی که برای بیرون راندن موقت دشمن از صحنۀ عملیات، مثلاً از طریق آسیب رساندن به دید سرباز یا توهم زایی در او، ساخته شده اند. از داروهای ضعف آور۱۸تاکنون استفاده نشده است.
ترکیبات سمّی (ترکیبات سمّی۱۹). سمومی که از راه خوردن، آشامیدن یا تزریق موادی مثل ریسین۲۰، که از روغن کرچک به دست می آید، و نیزمواد غذایی فاسد وارد بدن می شوند. از ریسین بیشتر در موارد شخصی استفاده شده است. اما گفته اند که دیگر موادّ سمی را روس ها در افغانستان و نیروهای ویتنامی در کامبوج به کار برده اند.
سموم گیاهی سمومی که برای نابود کردن پوشش گیاهی استتار سربازان و محصولات کشاورزی جوامع معارض به کار می رفت. از سموم گیاهی۲۱امریکا در ویتنام و انگلستان در مالایا۲۲ (مالزی کنونی) استفاده کرد. سم «عامل نارنجی۲۳» به سبب ایجاد سرطان و مرگ ومیرهای غیرطبیعی در بین کهنه سربازان جنگ ویتنام۲۴ و کارکنان کارخانه های امریکا شهرتی سوء دارد.
سلاح های ترکیبی (سلاح های ترکیبی۲۵) دو جزء شیمیایی که بعد از شلیک پوستۀ انفجاریِ نگهدارنده با یکدیگر ترکیب می شوند و ماده ای سمی تشکیل می دهند. انگلستان ۱۲۰هزار تُن از ذخایر شیمیایی خود را از ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۹ و ۲۵هزار تُن دیگر را در ۱۹۵۵ تا ۱۹۵۷ به دریا ریخت. ۱۴۹ کشور جهان در کنفرانس خلع سلاح سازمان ملل متحد۲۶ در ۱۹۸۹ به اتفاق آرا، ممنوعیت سلاح های شیمیایی را تصویب کردند وکنوانسیون بین المللی منع سلاح های شیمیایی۲۷را در ۱۹۹۳ امضا کردند. این پیمان در ایجاد روش های تحقیق و بررسی، که سازمان منع استفاده از سلاح های شیمیایی۲۸ در شهر لاهۀ۲۹ هلند آن را اداره می کند، و صدور مجوز بر اجرای مصوبات آن علیه کشورهایی که قرارداد را امضا نکرده بودند، در نوع خود منحصر به فرد بود. سی سی دبلیو ممنوعیت دایمی برای تولید سلاح های شیمیایی اعمال می کند، و حدود ۱۶۰ کشور جهان آن را امضا کرده اند. در نوامبر ۱۹۹۶ مجارستان شصت وپنجمین کشوری بود که مفاد پیمان را قانوناً تصویب کرد و بدین ترتیب بعد از ۲۸ سال مذاکره، شمار کشورهای تصویب کننده به حد کافی رسید و در ۲۸ آوریل ۱۹۹۷ کنوانسیون از قدرت لازم برای اجرای مفاد پیمان برخوردار شد. پارلمان روسیه سرانجام مفاد کنوانسیون سازمان ملل را در نوامبر ۱۹۹۷ تصویب کرد؛ همچنین بودجه ای ۱۰۰ میلیون دلاری برای نابودی سلاح های موجود، که حدود بیست درصد هزینۀ لازم بود، در ۱۹۹۸ به آن اختصاص یافت. اگرچه امریکا نیز به منزلۀ امضاکننده از به کارگیری سلاح های شیمیایی منع شده و ملزم به نابودی ذخایر باقی ماندۀ خود است، تاکنون به تصویب قانونی کنوانسیون تن در نداده است. قانون منع سلاح های شیمیایی امضا کنندگان را به شرح زیر مکلف می کند: نابودی ابزارهای تولید و جلوگیری از گسترش آن ها، خودداری از تهیه و تولید یا انبار کردن سلاح های شیمیایی یا انتقال آن ها به هر کشوری که درگیر هرگونه فعالیت دیگری است که کنوانسیون آن را منع کرده است. این ممنوعیت شامل استفاده نکردن از گازهای ضد شورش در جنگ نیز می شود. کشورهایی که کنوانسیون سلاح های شیمیایی را امضا کرده اند (بیش از ۶۰ کشور) یک ضرب الاجل نهایی را برای انهدام همۀ این سلاح ها تا ۲۹ آوریل ۲۰۰۷ تعیین کرده اند، اما مقامات رسمی روسیه و امریکا در مۀ سال ۲۰۰۰ اعلام کردند که اجرای آن تا مهلت تعیین شده غیرممکن است.biological warfareGeneva ProtocolUnited Nationsbinary weaponsRussian FederationBolimovchlorineYpresIran-Iraq Warphosgene (C12CO)LaosCSorganophosphorusricinMalayaAgent OrangeVietnam WarUN Conference on DisarmamentOrganization for the Prohibition of Chemical WeaponsHague