جُیوشی ، مسجد، اولین مسجد ـ مقبره از دوره فاطمیان ( حک: 297ـ567 ) در قاهره . این مسجد در مشرق قاهره ، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم ، واقع است ( یاور، ص 207؛ برنس ـ ابوسیف ، ص 66 ) . نام آن ، طبق کتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازنده اش ، امیرالجیوش بدرالجمالی * ( متوفی 487 ) ، وزیر مسیحی مستنصر فاطمی ، گرفته شده و بر اساس همان کتیبه ، مشهدالجیوشی نیز خوانده شده است ( رجوع کنید به سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282 ) . در جانب چپ محراب ، قبری هست که مردم آن را مدفن بدرالجمالی می دانند ( همان ، ج 1، ص 284 ) ، اما به گفته مقریزی ( ج 2، ص 209 ) ، بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است . کمال الدین سامح ( ص 99 ) ، علاوه بر بدرالجمالی ، دفن پسر او، ملک افضل ( وزیر فاطمیان در سالهای 486، 514 ) ، را نیز در این محل محتمل دانسته است .
... [مشاهده متن کامل]
تاریخ ساخت مسجد جیوشی ، به استناد کتیبه آن است ( رجوع کنید به فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 584 ) . در منابع تاریخی ، به جز اشاره ابن میسّر در اخبار مصر ( ج 2، ص 59 ) ، اطلاعی در باره این بنا نیامده است .
این مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویهالجیوشی می خوانده اند ( سعاد ماهرمحمد؛ برنس ـ ابوسیف ، همانجاها ) .
دیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمتها، مانند طاقها و گنبدها و سقفها، از آجر است ( یاور، ص 209 ) . این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک ، مستطیلی است به طول 5ر22 متر از مغرب به مشرق و عرض 17 متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن ( همان ، ص 208؛ هیلن برند ، ص 544، تصویر 175/5 ) . ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین ، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است . بعد از ورودی ، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است . اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است ، می توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد ( سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282 ) . صحن مسجد مستطیلی به طول 5ر6 و عرض 5ر5 متر است ( یاور، ص 208ـ209 ) . در ضلع جانب قبله صحن ، شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس داری به جانب حیاط دارند ( سعاد ماهرمحمد، همانجا ) . نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل می دهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته اند ( برنس ـ ابوسیف ، ص 66ـ67؛ پترسن ، ص 28 ) .
شبستان ، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می شود، از شش محوطه مربع شکل تشکیل شده است ، که در دو فرش انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته اند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوارها تکیه زده اند ( فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 586 ) . به غیر از محوطه جلو محراب ، بقیه محوطه ها دارای طاقهای متقاطع اند. در بالای محوطه محراب ، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع شکل بوده و سپس ، با استفاده از سِکُنجهای ساده ، به هشت ضلعی تبدیل شده است . ساقه گنبد نیز پنجره های نورگیر دارد ( یاور، همانجا؛ برنس ـ ابوسیف ، ص 67؛ پترسن ، همانجا ) . قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه هایی به خط کوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی ، مانند خوشه انگور، گچبری شده است . در بالای محراب دایره ای هست که نام محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و علی علیه السلام در آن نوشته شده است . این محراب ، با گچبریهای زیبایش ، از نفیس ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می گردد ( پاپادوپولو، ص 234؛ فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 586 ـ587؛ کمال الدین سامح ، ص 99 ) . اتاق کوچک گنبدداری در شمال شرقی بنا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بنای اولیه به آن افزوده شده است ( رجوع کنید به برنس ـ ابوسیف ، همانجا ) .
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع 18ر14 متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است . قاعده طبقه اول ، مربع شکل و قاعده طبقه دوم ، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره های طاقدار دارند ( سیدعبدالعزیز سالم ، ص 19ـ20؛ سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 284؛ پترسن ، همانجا ) . این منار شبیه منار جامع قیروان ( قرن سوم ؛ رجوع کنید به قیروان*، مسجد ) است . ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس کاری است که در بناهای مصر شناسایی شده است ( برنس ـ ابوسیف ، همانجا؛ عکاشه ، ص 193 ) . این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم ترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب می گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن ، تحول صورت گرفت ( فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 584، 587ـ 588 ) .
از نکات شایان توجه در مسجد جیوشی ، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است ( برنس ـ ابوسیف ، همانجا ) که به درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده اند. احتمال داده اند که مکان استقرار نگهبانان ، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار مؤذن ، به شیوه مساجد ایرانی ، بوده باشند ( رجوع کنید به همانجا؛ پترسن ، همانجا ) . مسجد جیوشی ، از نظر معماری ، بنایی منحصر به فرد است . حتی معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است ؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین ، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی ، بوده است ( رجوع کنید به همانجاها ) . به عقیده مؤنس ( ص 257 ) ، بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای امام علی علیه السلام در نظر گرفته بود. با این همه ، مسجد جیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره ، که در دوره فاطمیان شکل گرفت ( کوبان ، ص 96 ) ، تناسب بیشتری دارد.
منابع : ابن میسّر، اخبار مصر، ج 2، چاپ هانری ماسه ، قاهره 1919؛ سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون ، ج 1، [قاهره 1971]؛ سیدعبدالعزیز سالم ، المآذن المصریه، قاهره 1378/1959؛ فاطمه محمد محجوب ، الموسوعه الذهبیه للعل . . .
... [مشاهده متن کامل]
تاریخ ساخت مسجد جیوشی ، به استناد کتیبه آن است ( رجوع کنید به فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 584 ) . در منابع تاریخی ، به جز اشاره ابن میسّر در اخبار مصر ( ج 2، ص 59 ) ، اطلاعی در باره این بنا نیامده است .
این مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویهالجیوشی می خوانده اند ( سعاد ماهرمحمد؛ برنس ـ ابوسیف ، همانجاها ) .
دیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمتها، مانند طاقها و گنبدها و سقفها، از آجر است ( یاور، ص 209 ) . این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک ، مستطیلی است به طول 5ر22 متر از مغرب به مشرق و عرض 17 متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن ( همان ، ص 208؛ هیلن برند ، ص 544، تصویر 175/5 ) . ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین ، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است . بعد از ورودی ، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است . اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است ، می توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد ( سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 282 ) . صحن مسجد مستطیلی به طول 5ر6 و عرض 5ر5 متر است ( یاور، ص 208ـ209 ) . در ضلع جانب قبله صحن ، شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس داری به جانب حیاط دارند ( سعاد ماهرمحمد، همانجا ) . نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل می دهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته اند ( برنس ـ ابوسیف ، ص 66ـ67؛ پترسن ، ص 28 ) .
شبستان ، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می شود، از شش محوطه مربع شکل تشکیل شده است ، که در دو فرش انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته اند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوارها تکیه زده اند ( فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 586 ) . به غیر از محوطه جلو محراب ، بقیه محوطه ها دارای طاقهای متقاطع اند. در بالای محوطه محراب ، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع شکل بوده و سپس ، با استفاده از سِکُنجهای ساده ، به هشت ضلعی تبدیل شده است . ساقه گنبد نیز پنجره های نورگیر دارد ( یاور، همانجا؛ برنس ـ ابوسیف ، ص 67؛ پترسن ، همانجا ) . قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه هایی به خط کوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی ، مانند خوشه انگور، گچبری شده است . در بالای محراب دایره ای هست که نام محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و علی علیه السلام در آن نوشته شده است . این محراب ، با گچبریهای زیبایش ، از نفیس ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می گردد ( پاپادوپولو، ص 234؛ فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 586 ـ587؛ کمال الدین سامح ، ص 99 ) . اتاق کوچک گنبدداری در شمال شرقی بنا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بنای اولیه به آن افزوده شده است ( رجوع کنید به برنس ـ ابوسیف ، همانجا ) .
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع 18ر14 متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است . قاعده طبقه اول ، مربع شکل و قاعده طبقه دوم ، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره های طاقدار دارند ( سیدعبدالعزیز سالم ، ص 19ـ20؛ سعاد ماهرمحمد، ج 1، ص 284؛ پترسن ، همانجا ) . این منار شبیه منار جامع قیروان ( قرن سوم ؛ رجوع کنید به قیروان*، مسجد ) است . ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس کاری است که در بناهای مصر شناسایی شده است ( برنس ـ ابوسیف ، همانجا؛ عکاشه ، ص 193 ) . این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم ترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب می گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن ، تحول صورت گرفت ( فاطمه محمد محجوب ، ج 12، ص 584، 587ـ 588 ) .
از نکات شایان توجه در مسجد جیوشی ، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است ( برنس ـ ابوسیف ، همانجا ) که به درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده اند. احتمال داده اند که مکان استقرار نگهبانان ، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار مؤذن ، به شیوه مساجد ایرانی ، بوده باشند ( رجوع کنید به همانجا؛ پترسن ، همانجا ) . مسجد جیوشی ، از نظر معماری ، بنایی منحصر به فرد است . حتی معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است ؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین ، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی ، بوده است ( رجوع کنید به همانجاها ) . به عقیده مؤنس ( ص 257 ) ، بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای امام علی علیه السلام در نظر گرفته بود. با این همه ، مسجد جیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره ، که در دوره فاطمیان شکل گرفت ( کوبان ، ص 96 ) ، تناسب بیشتری دارد.
منابع : ابن میسّر، اخبار مصر، ج 2، چاپ هانری ماسه ، قاهره 1919؛ سعاد ماهرمحمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون ، ج 1، [قاهره 1971]؛ سیدعبدالعزیز سالم ، المآذن المصریه، قاهره 1378/1959؛ فاطمه محمد محجوب ، الموسوعه الذهبیه للعل . . .