جلال الدین میرزا قاجار

جلال الدین میرزا پس از خانه نشینی نگارش تنها اثر تاریخ نگاری خود را آغازید. این کتاب که نامهٔ خسروان نام دارد، اثری سه جلدی در تاریخ عمومی ایران است که در فاصلهٔ میان سال های ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ هجری قمری نگاشته شد. جلال الدین میرزا بنا داشت این کتاب در چهار مجلد بنویسد، اما به دلیل مرگ نابهنگام وی نامهٔ خسروان در جلد سوم متوقف شد. مجلد نخست یا نخستین نامه به شرح تاریخ «از مه آبادیان تا ساسانیان» اختصاص دارد. مجلد دوم زیر عنوان دومین نامه ذکر اخبار «آغاز طاهریان تا انجام خوارزمیان» است. مجلد سوم نامهٔ خسروان یا سِیُمین نامه که اخبار ایران «از آغاز چنگیزیان تا انجام شهریاری زندیان» است، در سال ۱۲۸۸ هجری قمری نگاشته شد و در همان سال به خط عبدالرحیم شیرازی در کارخانهٔ علی قلی خان قاجار به چاپ رسید. مجلد چهارم، چنان که جلال الدین میرزا به فتحعلی آخوندزاده وعده داده بود، می بایستی دربردارندهٔ تاریخ قاجار تا روزگار نگارنده باشد که به سبب مرگ جلال الدین میرزا یا هراس وی از پیامدهای انتقاد از حکومت قاجار هرگز نوشته نشد.
جلال الدین میرزا قاجار پسر فتحعلی شاه در سال ۱۲۴۲ یا ۱۲۴۵ هجری قمری در تهران زاده شد. دربارهٔ این که جلال الدین میرزا پسر پنجاه و چندم فتحعلی شاه قاجار بوده است، اختلافاتی چند در منابع وجود دارد. مادر وی هما خانم دختر جمشید بیک کُرد جهانبگلو، نایب میرآخور شاه، بود. آورده اند هما خانم در میان چهار زنی بود که در حرمسرای فتحعلی شاه غالباً لباس فرنگی می پوشید. در زمان حیات فتحعلی شاه، جلال الدین میرزا همچون دیگر شاهزادگان قاجاری نزد مادر خود پرورده شد. با مرگ پدر در سال ۱۲۵۰ هجری قمری و آغاز سلطنت محمدشاه، زنان فتحعلی شاه از حرمسرای سلطنتی رانده شدند. ازآن پس، جلال الدین میرزا به تحصیل پرداخت و رفته رفته در زمرهٔ شاهزادگان حاشیه ای دربار شناخته شد. اندک اخباری که از زندگی جلال الدین میرزا ضبط شده است، وی را «خوش سیما»، «سروقامت»، «ادب دوست»، «خوش گفتار» و «بااستعداد» وصف کرده اند. جلال الدین میرزا در اوایل جوانی با فرنگیان هم نشین شد و زبان فرانسوی آموخت و یکی از زبان دانان عصر خود شد. بااین همه، از اخبار زندگی جلال الدین میرزا آگاهی های اندک و پراکنده ای در دست است. این فقدان آگاهی نه از سر سهل انگاری، که ناشی اشتهار وی به لامذهبی و کژآیینی در عصر ناصری بوده است. اشتهار به لامذهبی و کژآیینی، و مغضوب شدن اش در دستگاه ناصری سبب شد که تذکره نویسان دربار قاجاری با سکوت از کنار زندگی جلال الدین میرزا بگذرند.