جغرافیای تاریخی سیستان باستان

[ویکی فقه] سیستان حوزه مسدود و مسطحی است که در شرق فلات ایران واقع و از آبرفت های دلتای قدیمی و فعلی رود هیرمند تشکیل شده است. این ناحیه در اواخر دوران سوم زمین شناسی در اثر جنبش های کوهزایی از دریا جدا شد و با انباشته شدن رسوبات رسی و آهکی از نوع دریایی و پس از آن رسوباتی با مواد نسبتا درشت و سپس نرم تشکیل گردید. در پست ترین نقطه آن چند دریاچه آب شیرین وجود دارد که بزرگ ترین آنها دریاچه هامون است و آب چندین دریاچه از جمله هیرمند (از سمت جنوب) به این دریاچه می ریزد.
سیستان که در کناره دریاچه هیرمند به وجود آمده است را زاده هیرمند نیز می نامند، زیرا در غیر این صورت سرنوشتی همچون همسایه غربی و شمالی اش، کویر لوت پیدا می کرد. هیرمند در تاریخ با نام های دیگری نیز همچون اتیماندروس یا اریماندروس (نزد مورخان قدیم یونان)، هندمند، هیلمند، هلمند، هرمند و هئتومنت (نام دریاچه در اوستا به معنای دارای پل و بست) خوانده شده است. بست اولین شهر سیستان است که از آب رودخانه هیرمند مشروب می شود. رود هیرمند و دریاچه هامون (زره، کیانسیه) نزد زردشتیان بسیار مقدس است، چرا که سه پیغمبر زردشت از کنار دریاچه هامون ظهور خواهند کرد. از آنجا که وضع قرار گرفتن طبقات زیرین زمین همانند بالا همیشه منظم نیست، در ادوار گوناگون، تغییراتی در مسیر آب رودخانه ها ایجاد شده و منطقه سیستان به تبع این جابجائی ها، تغییر مکان هایی نیز به خود دیده است. جغرافیادانان صحبت از جنگل هایی در زمان باستان در این منطقه هم کرده اند. افسانه های موجود که به عنوان فضایل برای سیستان اساطیری ذکر شده است؛ همچون علت بنای سیستان توسط کیومرث، اقامت حضرت آدم (علیه السّلام) در این منطقه در زمانی که در طلب حوا بود، ایستادن کشتی نوح (علیه السّلام) در این منطقه، فرود حضرت سلیمان در این ناحیه و... همگی ناشی از موقعیت مناسب جغرافیایی و آب و هوای مطلوب این منطقه دانسته شده است. در کل، زمین سیستان پوشیده از رمل است آب و هوای سیستان معتدل مایل به گرم است. برف در آن نمی بارد و بادهای شدیدی از جانب شمال پیوسته در آن می وزد، به طوری که بادهای پیوسته سیستان معروف است و اختراع نخستین آسیاب های بادی در جهان از سیستان گزارش شده است.
بنای سیستان
سیستان منطقه ای است که قدمت سکونت در آن به دوران اساطیری ایران باز می گردد. سرزمین هلمند یا سیستان در پاره های ۱۳ و ۱۴ نخستین فصل وندیداد (اوستا) به عنوان یازدهمین سرزمین نیک که اهورامزدا آفریده، یاد شده است. طبق متون اساطیری گرشاسب پسر اثرت بن شهر بن کورنگ بن بیداسب بن تور بن جمشیدالملک بن نونجهان بن اینجد بن اوشهنگ بن خراوک بن سیامک بن موسی بن کیومرث (حضرت آدم علیه السّلام) سیستان را بنا کرده است. وی در صدد بود شهری بنا کند که ضحاک نتواند بدان دست یابد، زیرا وی در جهانگشایی هایش دست به کشتار و ویرانی می زد، تا اینکه به هنگام سفر، با رسیدن به این منطقه و مشاهده درختان انار و خرما، رغبت به بنای شهر در این ناحیه نمود. بنا بر نقل های اساطیری فاصله میان ساخت سیستان تا ظهور اسلام چهار هزار و اندی سال می باشد. سرزمین اولیه سیستان دورتر از محل کنونی در محدوده ای میان کرمان و سیستان امروزی قرار داشت که "رام شهرستان" و "ابرشهریار" نامیده می شد. به علت تغییر مسیر رود هیرمند و تبدیل این منطقه به بیابان، مردم مجبور به ترک رام شهرستان و تاسیس شهر زرنگ شدند. با وجود مدفون شدن رام شهرستان در زیر شن های کویر، تا قرن چهارم برخی از ابنیه و خانه های آن پابرجا بوده است. سیستان که در روزگار باستان شامل تمام مناطق شرق فلات ایران می شد و طبق متون تاریخی در دوران باستان منطقه تبت در ادوار طولانی، متعلق به امیران و حکام سیستانی بود، در دوران معاصر مطابق با عهدنامه پاریس به دو بخش سیستان ایران و افغانستان تقسیم گردید. در زمان باستان، بست، رخد، زمین داور، کابل و سواد آن، سفزار، بوزستان، لوالستان، غور و کشمیر از جمله شهرهای سیستان باستان بود.
نام های سیستان
زرنگ، درانگیانا، آراخوزیا، زاول، نیمروز و سیستان از جمله نام هایی است که بدین سرزمین داده شده است.
← زرنگ
...