[ویکی نور] شیخ «أبو المحاسن حسین بن حسن جرجانی»، فاضل، عالم، متکلم، محدث و مفسّر معروف از مشاهیر علمای امامیّه و صاحب تفسیر «جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فی تفسیر القرآن» می باشد. با تتبع در کتب تراجم، متأسفانه به شرح حال درستی از ایشان دست نیافتیم. تنها علامه «محسن امین»، به طور خلاصه به شرح حال مختصری از او اشاره کرده است. لذا دربارۀ عصر حیات مؤلف اختلاف نظراتی وجود دارد. در عین حال از اسلوب و سبک نگارش تفسیر و کاربرد واژه ها و اصطلاحات و نیز قرائتی که گاه در ذیل توضیحات ایشان استنباط می شود، باید اذعان کرد احتمالا وی از مفسران قرن نهم یا دهم هجری باشد.
مرحوم «ابوالمحاسن جرجانی»، از جمله مفسران بزرگ امامیّه بوده که به طور گسترده در تبیین آیات روح بخش الهی از روایات روشنگر مروی از ائمۀ بزرگوار شیعه بهره های وافری برده است که این امر در گرایش تفسیری ایشان به روش روایی تأثیر به سزایی داشته است. وی در خطبه ای که در مقدمۀ تفسیر خود آورده است به حدیث نبوی ثقلین به عنوان یکی از دو وزنه ای که لازم است مسلمانان جهت رهنمون شدن به حقیقت، بدان تمسک جویند نام می برد. لذا هر گاه ایشان در تفسیر آیه ای با ابهام مواجه می شود به ویژه در تفسیر آیات متشابه، تنها ابزار گشایندۀ مشکل را استناد به روایات می داند و با استفاده از آنها به تفسیر آیه و رفع ابهام می پردازد.
ظاهرا ایشان از سادات حسینی بوده است. بر همین اساس برخی او را «ابوالمحاسن حسین بن حسن حسینی جرجانی» معروف به «سیّد گازر» می دانند و این دو عنوان را بر یک معنون اطلاق کرده اند. در عین حال به زعم برخی، آنها دو شخصیّت مستقل بوده که حتّی معاصر هم نبوده اند.
«ابوالمحاسن جرجانی»، در دیباچۀ تفسیر خود ضمن بیان مطالبی پیرامون تفسیر قرآن کریم، به انگیزۀ نگارش و تألیف و سبک تفسیری خود اشاره می کند و می گوید:
چون یکی از این دو متمسک، کتاب خدای و گذاشتۀ مصطفی است و عوام از فائدۀ این کتاب بی نصیب اند، از آن که علم تأویل و تفسیر آن کسی داند که سال های دراز در دریای علوم غوطه خورده باشد و به غوص فکر، جواهر بیان و نکات قرآن به دست آورده باشد نه از هر دریایی. بلکه از دریای «انا مدینة العلم و علی بابها» حاصل کرده باشد و تفاسیر اصحاب، آنچه به عربی است عوام را از آن بهره ای نیست، و آنچه به زبان فارسی است بعضی که اختصاری دارد از فائده عاری است، و آنچه مطوّل است در او اعراب و لغت و اشتقاق و قرائت قرّاء و اختلاف مفسران از بس که آورده اند عوام در مطالعۀ آن سرگشته و حیران می مانند و از فائدۀ آن بی نصیب می شوند، چون حال بر این جمله یافتم از بخشندۀ جان و بخشایندۀ انس و جانّ مدد خواستم و به توفیق و یاری وی این کتاب را در تفسیر قرآن تألیف کردم و نام او «جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فی تفسیر القرآن» نهادم و در او جمع کردم از تأویل آیات و تفسیر مشکلات، آنچه بزرگان دین و پیشوایان اهل یقین بر محک عقل زده اند.
مرحوم «ابوالمحاسن جرجانی»، از جمله مفسران بزرگ امامیّه بوده که به طور گسترده در تبیین آیات روح بخش الهی از روایات روشنگر مروی از ائمۀ بزرگوار شیعه بهره های وافری برده است که این امر در گرایش تفسیری ایشان به روش روایی تأثیر به سزایی داشته است. وی در خطبه ای که در مقدمۀ تفسیر خود آورده است به حدیث نبوی ثقلین به عنوان یکی از دو وزنه ای که لازم است مسلمانان جهت رهنمون شدن به حقیقت، بدان تمسک جویند نام می برد. لذا هر گاه ایشان در تفسیر آیه ای با ابهام مواجه می شود به ویژه در تفسیر آیات متشابه، تنها ابزار گشایندۀ مشکل را استناد به روایات می داند و با استفاده از آنها به تفسیر آیه و رفع ابهام می پردازد.
ظاهرا ایشان از سادات حسینی بوده است. بر همین اساس برخی او را «ابوالمحاسن حسین بن حسن حسینی جرجانی» معروف به «سیّد گازر» می دانند و این دو عنوان را بر یک معنون اطلاق کرده اند. در عین حال به زعم برخی، آنها دو شخصیّت مستقل بوده که حتّی معاصر هم نبوده اند.
«ابوالمحاسن جرجانی»، در دیباچۀ تفسیر خود ضمن بیان مطالبی پیرامون تفسیر قرآن کریم، به انگیزۀ نگارش و تألیف و سبک تفسیری خود اشاره می کند و می گوید:
چون یکی از این دو متمسک، کتاب خدای و گذاشتۀ مصطفی است و عوام از فائدۀ این کتاب بی نصیب اند، از آن که علم تأویل و تفسیر آن کسی داند که سال های دراز در دریای علوم غوطه خورده باشد و به غوص فکر، جواهر بیان و نکات قرآن به دست آورده باشد نه از هر دریایی. بلکه از دریای «انا مدینة العلم و علی بابها» حاصل کرده باشد و تفاسیر اصحاب، آنچه به عربی است عوام را از آن بهره ای نیست، و آنچه به زبان فارسی است بعضی که اختصاری دارد از فائده عاری است، و آنچه مطوّل است در او اعراب و لغت و اشتقاق و قرائت قرّاء و اختلاف مفسران از بس که آورده اند عوام در مطالعۀ آن سرگشته و حیران می مانند و از فائدۀ آن بی نصیب می شوند، چون حال بر این جمله یافتم از بخشندۀ جان و بخشایندۀ انس و جانّ مدد خواستم و به توفیق و یاری وی این کتاب را در تفسیر قرآن تألیف کردم و نام او «جلاء الاذهان و جلاء الاحزان فی تفسیر القرآن» نهادم و در او جمع کردم از تأویل آیات و تفسیر مشکلات، آنچه بزرگان دین و پیشوایان اهل یقین بر محک عقل زده اند.
wikinoor: جرجانی،_حسین_بن_حسن