جرجانی اسماعیل بن حسن

[ویکی نور] جُرْجانی، اسماعیل بن حسن بن محمد بن محمود بن احمد، طبیب نامدار سده های 5-6ق است. برای او القاب و کنیه های متفاوتی ذکر کرده اند: زین الدین، شرف الدین، ابوابراهیم، ابوالفتح، ابوالفضائل، الامیر السید الامام، علوی حسینی، سپاهانی گرگانی، و طبیب علوی. درباره سیر زندگی او آگاهی چندانی در دست نیست. برخی محل تولد وی را گرگان دانسته اند و با توجه به اینکه او خود در مقدمه ذخیره خوارزمشاهی از ورود خویش به خوارزم در 504ق یاد کرده و در مقدمه ویرایش عربی ذخیره سن خود را هنگام نگارش آن کتاب 70 سال گفته است، می توان تولد وی را در 434ق، یا اندکی پس از آن دانست. او احتمالاً مقدمات طب را در گرگان فراگرفت. برخی از محققان او را از شاگردان ابن ابی صادق نیشابوری دانسته اند؛ حال آن که جرجانی در ذخیره تنها از ابن ابی صادق نقل کرده است و از عبارت او پیداست که ابن ابی صادق را شخصاً نمی شناخته است.
جرجانی در ذخیره به سفر خود به قم و دیدار با فرزندان کوشیار گیلانی، اخترشناس سده 4ق و نیز سفر به مرو اشاره کرده است. تا جایی که می دانیم، وی مابقی عمر خویش را در شهرهای خوارزم و مرو گذراند و مدتی نیز در خوارزم سرپرستی داروخانه بهاء الدوله را برعهده داشت. درباره زمان و محل مرگ وی نیز گزارش های متفاوتی وجود دارد. سمعانی محل وفات او را شهر مرو دانسته و از محمود بن محمد بن عباس صاحب کتاب تاریخ خوارزم نقل کرده است که جرجانی در 531ق در مرو درگذشت. بیهقی می گوید که جرجانی را در 531 ق، هنگامی که او در سنین کهولت به سر می برده، در سرخس دیده است. حاجی خلیفه نیز به 3 تاریخ مختلف، 530، 531 و 535ق اشاره کرده است که اگر تاریخ تولد او را در حدود سال 434ق بدانیم، باید گفت که او عمر درازی کرده است. خواندمیر او را تا زمان علاء الدین محمد بن تکش زنده دانسته و ابن ابی اصیبعه او را ملازم علاء الدین شمرده است. با این فرض جرجانی باید بیش از 150 سال عمر کرده باشد که ظاهراً این اشتباهات به سبب خلط نام دو خوارزمشاه رخ داده است.
تحلیل آثار جرجانی نشان می دهد که وی بر آثار پیشینیان خویش تسلط داشته و از ایشان اثر پذیرفته است. وی از پزشکان دوره اسلامی به ابن سینا، محمد بن زکریای رازی، ابوالحسن طبری ترنجی، احمد فرخ، عیسی بن صهاربخت و نیز به کتبی چون تذکرة الکحالینِ علی بن عیسی کحال و از پزشکان یونانی به جالینوس، بقراط و اهرن اشاره کرده است.
جرجانی علاوه بر طب، در علوم دینی نیز تحصیلاتی داشته است. به گفته سمعانی وی در نیشابور شاگرد ابوالقاسم عبدالکریم قشیری بوده و از او روایت می کرده است.
علاوه بر کتاب های یاد شده، آثاری نیز به جرجانی منسوب است که تاکنون نسخه ای از آن ها یافت نشده است. از آن جمله اند: الطب الملوکی، وصیت نامه، کتاب الرد علی الفلاسفة و ترجمه قانون ابن سینا. اشعاری نیز به وی منسوب شده است.
دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، چاپ اول، 1388، تهران، ج17 ص705، حسین روح اللهی