جَبَلِ طارِق1، تنگه ای در غرب دریای مدیترانه و شبـه ـ جزیره ای به همین نام در منتهى الیه جنوب اسپانیا که صخره و شهر بندری جبل طارق در آن جای دارد.
تنگۀ جبل طارق به عرض13 تا37 کمـ و طول حدود 51 کمـ حد فاصل اروپا و افریقا ست و دریای مدیترانه را با اقیانوس اطلس مرتبط می سازد ( �دائرة المعارف . . . 2�، VIII/155 ) . این تنگه در منابع اسلامی زُقاق و یا بغاز سبته نیز نامیده شده است ( نک : ابن کردبوس، 130؛ زهری، 120؛ آیتی، 6 ) . شاخابه ای از این تنگه، خلیج جبل طارق یا آلخثیراس3 ( جزیرة الخضراء ) را در غرب شبه جزیرۀ جبل طارق شکل می دهد ( EI2 ) .
... [مشاهده متن کامل]
شبه جزیرۀ جبل طارق بـا وسعتـی حدود 6 کمـ 2 در سـواحل جنوبی اسپانیا واقع است و با وجود آنکه در خاک اصلی اسپانیا جای دارد، متعلق به انگلستان است، اما شهر سبته در کرانۀ جنوبـی تنگۀ جبل طارق به اسپانیا تعلـق دارد ( انکارتا4 ) . شبـه ـ جزیرۀ جبل طارق به سبب واقع شدن در کنار تنگۀ جبل طارق از اهمیت راهبردی بسیاری برخوردار است ( همانجا ) .
در شرق شبه جزیرۀ جبل طارق، تودۀ بزرگی صخره ای ( به وسعت 9/4 کمـ2 ) وجود دارد که بیشتر مساحت شبه جزیره را اشغال می کند. بلندترین نقطۀ آن در جنوب صخره 426 متر است ( EI2؛ انکارتا ) .
شهر بندری جبل طارق با 833�27 تن جمعیت ( 1383ش/ 2004م ) در دامنه و ساحل غربی جبل طارق واقع است ( همانجاها ) و بیشتر ساکنان آن را ایتالیاییها، مالتیها، پرتغالیها، اسپانیاییها و نظامیان بریتانیا تشکیل می دهند و از لحاظ دینی بیشتر آنها پیرو کلیسای کاتولیک رومی هستند ( �دائرة المعارف�، VIII/154 ) .
پیشینۀ تاریخی: انتهای جنوبی صخرۀ جبل طارق که به نوک اروپا شهرت دارد، در دورۀ یونان باستان ستونهای هراکلس ( هرکول ) خوانده می شده است ( هرودت، II/88 - 89 ) و رومیها به آن کالپی می گفتند. یافت شدن آثار باستانی در این منطقه نشان از اهمیت آن در روزگار باستان دارد ( عنان، الآثار. . . ، 284 ) .
جبل طارق نام خود را از نام طارق بن زیاد ــ فاتح مسلمان که در نخستین گام از فتوح خود در اندلس، در بندرگاه آنجا پیاده شد ــ گرفته شده است. طارق، غلام و سردار موسی بن نُصَیر، والی افریقیه ( 78 - 96ق ) که از سوی وی به حکومت طنجه و فتح اندلس مأمور شده بود، در 5 رجب 92ق/27 آوریل 711م با کشتیهایی که کنت یولیان، حاکم گوتی سبته، در اختیار او گذارد، به همراه 7 هزار سپاهی بربر و عرب از تنگه گذشت و در ناحیۀ کوهستانی مقابل که تا به امروز به نام وی جبل طارق نامیده می شود، پیاده شد و به یاری یولیان به سمت غرب راند و فتح اندلس را آغاز کرد ( ابن اثیر، 4/561 - 562؛ ابن عذاری، 2/4 - 9؛ مقری، 1/230 - 233؛ عنان، دولة. . . ، 41 ) . مسلمانان پس از ورود به این ناحیه، گرداگرد خود بارویی ساختند که �سور العرب� نام گرفت ( ابن عذاری، 2/9 ) . این بارو تا اواسط سدۀ 8 ق/14م همچنان برپا بود و ابن بطوطه در آن روزگار آن را دیده است ( نک : 1/678 ) .
هرچند که در ذکر فتوح عربها در اندلس از نام جبل طارق یاد نشده است، اما برخی از جغرافیانویسان سده های نخستین اسلامی در ذکر اندلس در دیار مغرب از جزیره ای ( در واقع شبه ـ جزیره ای ) به نام جبل طارق یاد کرده اند ( اصطخری، 37؛ حدود العالم، 22 ) در نیمۀ سدۀ 6 ق/12م عبد المؤمن خلیفۀ موحدی ( 524 - 558 ق ) برای سامان دادن به اوضاع اندلس و تکمیل فتح آن، در کنار ارسال لشکریانی افزون تر به اندلس استحکامات جبل طارق را بازسازی کرد و دستور داد دژ آن را که تا به امروز بر بلندای شمال غربی صخره برپا ست، ترمیم کنند ( عنان، عصر. . . ، 1/378، نهایة . . . ، 122؛ EI2 ) .
عبدالمؤمن در 9 ربیع الاول 555 ق/18 آوریل 1160م طی نامه ای به پسرش ابوسعید عثمان، والی غرناطه، فرمان تأسیس �شهری بزرگ� در جبل طارق را صادر کرد تا هنگامی که وی وارد اندلس می شود، این شهر منزلگاه و مقر او باشد و لشکریانش از آن پایگاه به نبرد دشمن بروند. خلیفه به ابوسعید دستور داد که طرح شهر جدید را همراه گروهی از بزرگان موحدی در محل بررسی کند. در نامه ای نیز به پسر دیگرش، ابویعقوب یوسف، والی اشبیلیه، فرمان داد تا کارگران و کارشناسان مورد نیاز را از سراسر اندلس به جبل طارق روانه کند. با همت کسانی همچون عریف احمد ابن باسه و حاج یعیش مالقی مهندس و با نظارت و پشتکار ابویعقوب، بنای شهر جدید جبل طارق پس از چند ماه کار مداوم در ذیقعدۀ 555/ دسامبر 1160 به پایان رسید. شهر که در ساحل غربی شبه جزیرۀ جبل طارق بنیاد گرفت، دارای مسجد جامع، قصری برای خلیفه و سراهایی برای خاندان و اطرافیان او بود. باغهایی به موازات دریا ایجاد شد و با حفر چاهها و چشمه هایی در کوهپایه، آب شیرین به باغها و نقاط شهر کشیدند و دژ و باروی قدیم را بازسازی کردند و به دستور خلیفه جبل طارق را جبل الفتح یا مدینة الفتح ( = شهر پیروزی ) نامیدند. تنها دروازۀ شهر نیز باب الفتوح نام گرفت ( ابن صاحب الصلاة، 84 - 89؛ الحلل . . . ، 155؛ قس: ابن عبد المنعم، 382؛ مراکشی، 213، 223، 226 ) .
پس از بنای شهر جدید در جبل طارق، عبد المؤمن با لشکریانی بسیار در ذیقعدۀ 555 به جبل طارق آمد و مورد استقبال پسرانش ابویعقوب و ابوسعید و بزرگان موحدان و سران شهرهای اندلس قرار گرفت و طی مراسمی باشکوه با وی تجدید بیعت کردند. عبد المؤمن دو ماه در جبل طارق اقامت کرد و پس از بررسی مسائل اندلس، در آغاز سال 556 ق به مغرب بازگشت ( ابن صاحب الصلاة، 89 - 90، 92 - 95، 110 - 111؛ ابن خطیب، اعمال. . . ، 265؛ الحلل، همانجا؛ عنان، عصر، 1/385 - 386 ) . با وجود نام گذاری شهر جدید به جبل فتح، تنها نام قدیم یعنی جبل طارق رایج ماند ( ابن اثیر، 4/562 ) . خود شهر جدید نیز اگرچه به منزلۀ مقر لشکریان موحدی اعزامی به اندلس آماده شده بود، لیکن نیروها همچنان در شهرهای طریف و جزیرة الخضراء اردو می زدند ( عنان، همان، 2/633 ) .
در 629 ق/1232م، ابن هود امیر مرسیه ( 621 - 635 ق ) به یاری ابوعمران موسى، والی سبته و برادر مأمون، خلیفۀ موحدی، جبل طارق را همچون شهرهایی دیگر از جنوب اندلس، از سلطۀ موحدان خ . . .
تنگۀ جبل طارق به عرض13 تا37 کمـ و طول حدود 51 کمـ حد فاصل اروپا و افریقا ست و دریای مدیترانه را با اقیانوس اطلس مرتبط می سازد ( �دائرة المعارف . . . 2�، VIII/155 ) . این تنگه در منابع اسلامی زُقاق و یا بغاز سبته نیز نامیده شده است ( نک : ابن کردبوس، 130؛ زهری، 120؛ آیتی، 6 ) . شاخابه ای از این تنگه، خلیج جبل طارق یا آلخثیراس3 ( جزیرة الخضراء ) را در غرب شبه جزیرۀ جبل طارق شکل می دهد ( EI2 ) .
... [مشاهده متن کامل]
شبه جزیرۀ جبل طارق بـا وسعتـی حدود 6 کمـ 2 در سـواحل جنوبی اسپانیا واقع است و با وجود آنکه در خاک اصلی اسپانیا جای دارد، متعلق به انگلستان است، اما شهر سبته در کرانۀ جنوبـی تنگۀ جبل طارق به اسپانیا تعلـق دارد ( انکارتا4 ) . شبـه ـ جزیرۀ جبل طارق به سبب واقع شدن در کنار تنگۀ جبل طارق از اهمیت راهبردی بسیاری برخوردار است ( همانجا ) .
در شرق شبه جزیرۀ جبل طارق، تودۀ بزرگی صخره ای ( به وسعت 9/4 کمـ2 ) وجود دارد که بیشتر مساحت شبه جزیره را اشغال می کند. بلندترین نقطۀ آن در جنوب صخره 426 متر است ( EI2؛ انکارتا ) .
شهر بندری جبل طارق با 833�27 تن جمعیت ( 1383ش/ 2004م ) در دامنه و ساحل غربی جبل طارق واقع است ( همانجاها ) و بیشتر ساکنان آن را ایتالیاییها، مالتیها، پرتغالیها، اسپانیاییها و نظامیان بریتانیا تشکیل می دهند و از لحاظ دینی بیشتر آنها پیرو کلیسای کاتولیک رومی هستند ( �دائرة المعارف�، VIII/154 ) .
پیشینۀ تاریخی: انتهای جنوبی صخرۀ جبل طارق که به نوک اروپا شهرت دارد، در دورۀ یونان باستان ستونهای هراکلس ( هرکول ) خوانده می شده است ( هرودت، II/88 - 89 ) و رومیها به آن کالپی می گفتند. یافت شدن آثار باستانی در این منطقه نشان از اهمیت آن در روزگار باستان دارد ( عنان، الآثار. . . ، 284 ) .
جبل طارق نام خود را از نام طارق بن زیاد ــ فاتح مسلمان که در نخستین گام از فتوح خود در اندلس، در بندرگاه آنجا پیاده شد ــ گرفته شده است. طارق، غلام و سردار موسی بن نُصَیر، والی افریقیه ( 78 - 96ق ) که از سوی وی به حکومت طنجه و فتح اندلس مأمور شده بود، در 5 رجب 92ق/27 آوریل 711م با کشتیهایی که کنت یولیان، حاکم گوتی سبته، در اختیار او گذارد، به همراه 7 هزار سپاهی بربر و عرب از تنگه گذشت و در ناحیۀ کوهستانی مقابل که تا به امروز به نام وی جبل طارق نامیده می شود، پیاده شد و به یاری یولیان به سمت غرب راند و فتح اندلس را آغاز کرد ( ابن اثیر، 4/561 - 562؛ ابن عذاری، 2/4 - 9؛ مقری، 1/230 - 233؛ عنان، دولة. . . ، 41 ) . مسلمانان پس از ورود به این ناحیه، گرداگرد خود بارویی ساختند که �سور العرب� نام گرفت ( ابن عذاری، 2/9 ) . این بارو تا اواسط سدۀ 8 ق/14م همچنان برپا بود و ابن بطوطه در آن روزگار آن را دیده است ( نک : 1/678 ) .
هرچند که در ذکر فتوح عربها در اندلس از نام جبل طارق یاد نشده است، اما برخی از جغرافیانویسان سده های نخستین اسلامی در ذکر اندلس در دیار مغرب از جزیره ای ( در واقع شبه ـ جزیره ای ) به نام جبل طارق یاد کرده اند ( اصطخری، 37؛ حدود العالم، 22 ) در نیمۀ سدۀ 6 ق/12م عبد المؤمن خلیفۀ موحدی ( 524 - 558 ق ) برای سامان دادن به اوضاع اندلس و تکمیل فتح آن، در کنار ارسال لشکریانی افزون تر به اندلس استحکامات جبل طارق را بازسازی کرد و دستور داد دژ آن را که تا به امروز بر بلندای شمال غربی صخره برپا ست، ترمیم کنند ( عنان، عصر. . . ، 1/378، نهایة . . . ، 122؛ EI2 ) .
عبدالمؤمن در 9 ربیع الاول 555 ق/18 آوریل 1160م طی نامه ای به پسرش ابوسعید عثمان، والی غرناطه، فرمان تأسیس �شهری بزرگ� در جبل طارق را صادر کرد تا هنگامی که وی وارد اندلس می شود، این شهر منزلگاه و مقر او باشد و لشکریانش از آن پایگاه به نبرد دشمن بروند. خلیفه به ابوسعید دستور داد که طرح شهر جدید را همراه گروهی از بزرگان موحدی در محل بررسی کند. در نامه ای نیز به پسر دیگرش، ابویعقوب یوسف، والی اشبیلیه، فرمان داد تا کارگران و کارشناسان مورد نیاز را از سراسر اندلس به جبل طارق روانه کند. با همت کسانی همچون عریف احمد ابن باسه و حاج یعیش مالقی مهندس و با نظارت و پشتکار ابویعقوب، بنای شهر جدید جبل طارق پس از چند ماه کار مداوم در ذیقعدۀ 555/ دسامبر 1160 به پایان رسید. شهر که در ساحل غربی شبه جزیرۀ جبل طارق بنیاد گرفت، دارای مسجد جامع، قصری برای خلیفه و سراهایی برای خاندان و اطرافیان او بود. باغهایی به موازات دریا ایجاد شد و با حفر چاهها و چشمه هایی در کوهپایه، آب شیرین به باغها و نقاط شهر کشیدند و دژ و باروی قدیم را بازسازی کردند و به دستور خلیفه جبل طارق را جبل الفتح یا مدینة الفتح ( = شهر پیروزی ) نامیدند. تنها دروازۀ شهر نیز باب الفتوح نام گرفت ( ابن صاحب الصلاة، 84 - 89؛ الحلل . . . ، 155؛ قس: ابن عبد المنعم، 382؛ مراکشی، 213، 223، 226 ) .
پس از بنای شهر جدید در جبل طارق، عبد المؤمن با لشکریانی بسیار در ذیقعدۀ 555 به جبل طارق آمد و مورد استقبال پسرانش ابویعقوب و ابوسعید و بزرگان موحدان و سران شهرهای اندلس قرار گرفت و طی مراسمی باشکوه با وی تجدید بیعت کردند. عبد المؤمن دو ماه در جبل طارق اقامت کرد و پس از بررسی مسائل اندلس، در آغاز سال 556 ق به مغرب بازگشت ( ابن صاحب الصلاة، 89 - 90، 92 - 95، 110 - 111؛ ابن خطیب، اعمال. . . ، 265؛ الحلل، همانجا؛ عنان، عصر، 1/385 - 386 ) . با وجود نام گذاری شهر جدید به جبل فتح، تنها نام قدیم یعنی جبل طارق رایج ماند ( ابن اثیر، 4/562 ) . خود شهر جدید نیز اگرچه به منزلۀ مقر لشکریان موحدی اعزامی به اندلس آماده شده بود، لیکن نیروها همچنان در شهرهای طریف و جزیرة الخضراء اردو می زدند ( عنان، همان، 2/633 ) .
در 629 ق/1232م، ابن هود امیر مرسیه ( 621 - 635 ق ) به یاری ابوعمران موسى، والی سبته و برادر مأمون، خلیفۀ موحدی، جبل طارق را همچون شهرهایی دیگر از جنوب اندلس، از سلطۀ موحدان خ . . .