جاویدان خرد

لغت نامه دهخدا

جاویدان خرد. [ خ ِ رَ ] ( اِخ ) جاودان خرد نام کتابی است منسوب بجمشید. اصل این کتاب از مسکویه رازی است که عبدالرحمن بدوی آنرا بنام «الحکمةالخالده » بچاپ رسانده است. این متن عربی ترجمه ایست از پهلوی با افزوده هائی از مسکویه رازی و بخش اصلی آن در «رسائل البلغاء و در اعیان الشیعه 10: صص 146- 194» چاپ شده است. و محمد حسین بن حاجی شمس الدین آنرا در 1065 هَ.ق. برای نوّاب ( ؟ ) به فارسی درآورده و بنام «شایسته خانی » نامیده است. این ترجمه را درویش فانی مانکجی فرزند لیم جی هوشنگ هاتری بای گجراتی بنام ناصرالدین شاه در بمبئی در 1293 - 1294 هَ.ق. ( 1246 یزدگردی ) بخط نستعلیق بچاپ سنگی رساند. و دیباچه و خاتمه ای بر آن افزود. مترجم در کتاب مسکویه رازی دست برده و پس و پیش کرده و رساله های دیگری هم در آن گنجانده است. تقی الدین محمدبن شیخ محمد ارجانی تستری در زمان جهانگیر پادشاه ترجمه دیگری از آن کرده است «ریو 440». ( از فهرست نسخه های خطی کتابخانه ٔدانشکده ادبیات ص 152 و فرهنگ ایران زمین شماره... مقاله دانش پژوه ). و در السعادة والاسعاد چ مینوی ص 296، 320، 321، 422 قسمتهایی از متن عربی آن آورده شده و از آن جمله است : ثلث تبطل مع ثلث : الشدة تبطل معالحیلة، والعجلة تبطل معالتأنی والاسراف یبطل معالقصد. ( از السعادة والاسعاد ). و رجوع بجاودان خرد شود.

فرهنگ فارسی

کتابی است شامل پندها و آداب و اخلاق از نوشته های حکیمان ایرانی پیش از اسللام و گاهی آنرا بهوشنگ یا حکیمان همزمان وی نسبت داده اند . در زمان مامون عباسی بنا بر روایات وزیر وی حسن بن سهل آن کتاب را تلخیص و بعربی ترجمه کرد و بنام (( الملخص لجاویدان خرد ) ) نامید . سپس ابو علی احمد بن مسکویه این تلخیص را بفارسی ترجمه کردو و بهمان نام (( جاویدان خرد ) ) خواند . متن عربی آن در (( اعیان الشیعه ج ۱ ) ) چاپ شده و نیز بنام (( الحکمه الخالده ) ) در مصر بطبع رسیده لیکن از متن فارسی منسوب به ابن مسکویه نسخه ای در دست نیست و فقط محمد حسین بن شمس الدین در سال ۱٠۶۵ ه. ق . از متن عربی ترجمه ای بفارسی برای پادشاه هند کرده و مطالبی بر آن افزوده است این ترجمه در تهران ( ۶ - ۱۲۹۵ ه. ق ) بنام ناصر الدین قاجار و باهتمام (( مظلوم مسافر مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا یزدانی ملقب به داریوش فانی ) ) چاپ شده است .

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] جاویدان خرد،
این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی، عرب و رومی؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند.
امین، أعیان الشیعه، ج۳، ص۱۶۰.
در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست، زیرا در آن
احمد بن محمد مسکویه، الحکمة الخالدة، ج۱، ص۲۵، جاویدان خرد، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۹۵۲، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۵.
...

دانشنامه آزاد فارسی

پیشنهاد کاربران

جاویدان خرد ( آداب العرب و الفرس ) ، کتابی در حکمت عملی تألیف ابوعلی مسکویه * ( متوفی 421 ) حکیم ، مورخ و ادیب عهد آل بویه . این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی ، عرب و رومی ؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند ( رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160 ) .
...
[مشاهده متن کامل]

در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست ، زیرا در آن ( 1358 ش ، ص 25 ) از کتاب دیگرش ، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق * ، یاد کرده و یاقوت حموی ( متوفی 624؛ ج 2، ص 496 ) نیز این کتاب را جزو مؤلفات وی ذکر نموده است . زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی ( ج 1، ص 25، ج 5، ص 78 ) و خوانساری ( ج 1، ص 255 ) در بارة فارسی بودن آن گفته اند، ظاهراً مربوط به ترجمه ای عربی از جاویدان خرد هوشنگ ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) است که مسکویه آن را به فارسی برگردانده است . این ترجمه اکنون در دست نیست ( آقابزرگ طهرانی ، ج 22، ص 205؛ نیز رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160 ) . محمد اَرْکون ( مسکویه ، 1355 ش ، مقدمه ، ص چهار ) معتقد است که مسکویه این اثر را پس از کتاب تهذیب الاخلاق و تجارب الامم نوشته و تاریخ اتمام نگارش آن بین 376 تا 382 است . البته مسکویه ( 1358 ش ، ص 5 ) خود تصریح کرده که از جوانی در اندیشة تدوین این اثر بوده است . او در استطالة الفهم جاحظ ( متوفی 255 ) ــ اثری که اکنون در دست نیست و تنها مسکویه از وجود آن خبر داده است ــ وصف جاویدان خرد هوشنگ را خوانده و در جستجوی آن بوده و سرانجام آن را نزد موبد موبدان فارس یافته است ( همانجا ) . جاویدان خرد ( نوشتة هوشنگ ) ، وصیتی است از زبان هوشنگ ، از پادشاهان پیشدادی ، که برای فرزندش و پادشاهان پس از خود نوشته و مسکویه ترجمة بخشی از آن را که در اختیار داشته ، در ابتدای کتابش نقل کرده است . سپس وی حِکَم ایران و هند و عرب و روم را به آن افزوده و از باب تسمیة کل به جزء، یا به دلیل اهمیت این بخش ، کتاب خود را جاویدان خرد نامیده است ( مسکویه ، 1359 ش ، مقدمة دانش پژوه ، ص بیست و پنج ؛ محمدی ، ج 1، ص 49، 227 ) . گفتنی است که عنوان الحکمة الخالدة ( قاهره 1952 ) که بَدَوی به این کتاب داده ، جعلی است و در کتاب مسکویه چنین عنوانی نیامده و بدوی خود در مقدمه ( ص 10، 26 ) به عنوان اصلی کتاب ، یعنی جاویدان خرد ، تصریح کرده است .
هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمانهای مختلف ، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمتها و رمزها مطرح شده است ( مسکویه ، 1355 ش ، مقدمة ارکون ، ص پنج ، ده ) . مسکویه در این کتاب با بیان عبارات اخلاقی در قالب پند و انتساب آنها به شخصیتهای بزرگ و تکرار پندهای مشابه ، در پی بیدار کردن وجدان اخلاقی و تنظیم رفتارهای اجتماعی است ( رجوع کنید به فوشه کور، ص 11ـ12 ) . کتاب وی مجموعه گفتارهایی بدون ترتیب به نظر می رسد اما در حقیقت او از میان منابعی که در اختیار داشته ، آنچه را با فرهنگ ایرانی و اسلامی تناسب بیشتری داشته ، بر گزیده است ( همان ، ص 21، 40 ) چنانکه از جهت کمّی بیشترین تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان
اختصاص دارد و حکمتهای ایرانیان و رومیان و پندهای نقل شده از حکمای هند در مرتبة بعد قرار دارند.
مطالب این کتاب را می توان از جهت صوری در سه قالب حکمت ، وصیت و تمثیل طبقه بندی کرد: حکمتها همگی جملات اسمیه اند، وصایا گفتارهایی هستند خطاب به کسی یا گروهی ، و تمثیل بهره گرفتن از رمزها و نمادهاست که در لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) آمده است ( مسکویه ، 1355 ش ، همان مقدمه ، ص پانزده ـ نوزده ) . از نظر محتوا نیز این کتاب حاوی سه نکتة اساسی است : مبارزه با شهوات و جلوگیری از افراط و تفریط ، مدح عقل و دعوت به علم و معرفت ، و حذر از مال و زن ( عزت ، ج 2، ص 207ـ 208 ) .
این کتاب با پندهای هوشنگِ پیشدادی آغاز شده است . هوشنگ در متون زردشتی نخستین شهریار است و از او با لقب «پَرَذاتَه » یاد شده که معادل اوستایی پیشداد و به معنای نخستین کسی که آیین آورد یا نخستین آفریده است ( کریستن سن ، ج 1، ص 167ـ 168؛ رضی ، ج 4، ص 2370 ) . در متون تاریخی غالباً پیشداد به معنای کسی است که اولین بار به عدل رفتار کرد ( برای نمونه رجوع کنید بهمجمل التواریخ ، ص 24؛ ثعالبی مرغنی ، ص 5 ) .
مسکویه که در تجارب الامم ( ج 1، ص 5 ـ6 ) ، همانند دیگر منابع تاریخی ، ابداع و آموزش بسیاری از امور و صنایع را به هوشنگ نسبت داده ، در جاویدان خرد ( 1358 ش ، ص 5 ) تصریح کرده که هوشنگ در نگارش جاویدان خرد از هیچ کتاب حِکْمی پیش از خود استفاده نکرده است . این متن به زبان پهلوی بوده و مسکویه سرگذشت افسانه آمیز کشف متن پهلوی را در کتاب خود به روایت جاحظ ، و او از واقدی ، آورده است . بنا بر این روایت ، مردی به نام ذوبان ، از حکمای کابل ، که از وجود این کتاب در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده است ، از مأمون ( متوفی 218 ) خواسته بود که آن را به او ببخشند. به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان ، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه ای زیر خاک مدفون بوده است ، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده است . به خواهش حسن بن سهل ، برادر فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین ، خضربن علی ( مترجم آثار پهلوی به عربی ) سی برگ آن را به عربی ترجمه کرده و ظاهراً جاحظ همین ترجمه را در کتابش نقل کرده بوده است ( همان ، ص 18ـ22؛ نیز رجوع کنید بهطرطوشی ، ص 445ـ446 ) .
پندهای هوشنگ از نوع پندهای تجربی و عملی است نه دینی ( تفضلی ، ص 208 ) و اغلب شکل دو . . .

بپرس